O’zbekiston respublikasi oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi Mirzo uluG’

Yetakchilik qilganlar.
G’aznaviylar davri boshqaruv tizimi o’zining murakkabligi bilan diqqatini jalb etadi. U ko’p jihatdan somoniylar, qoraxoniylar zamonidagi davlat boshqaruvi tizimlariga yaqin va o’xshash. Bu tabiiy hol. Chunki ilgari ham ta’kidlab o’tganimizdek, har qanday boshqaruv tizimi (shakli) mavjud ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy-madaniy sharoitga bog’liq bo’ladi. Boshqa tomondan esa g’aznaviylar hukmronligi ostida
bo’lgan Xuroson, Seyiston, Kobul, G’azna kabi viloyatlar mintaqaning ajralmas tarkibiy qismlari bo’lib kelganliklari nazarda tutsak, boshqaruvchilik taraqqiyotidagi o’xshashliklar, yangiliklar sababi ma’lum bo’ladi.
Demak, boshqaruv tizimining markazida dargoh va devonlar (vazirliklar) turgan. Avvallari ham ko’rilganidek, dargohga oliy hukmdor (g’aznaviy hukmdorlar “Amir” unvoniga ega bulganlar) hayoti va faoliyati bilan aloqador xizmatlar, amallar kirgan. Ular orasida “hojiblik” xizmati alohida eьtiborga loyiq. G’aznaviylar davri bo’yicha manbalarda biz hojiblikning quyidagi shakllariga duch keddik: ulug’ hojib, saroy hojibi, navbatchi hojib, hojib-jomador. Ulug’ hojib nafaqat boshqa hojiblar orasida, balki umuman mamlakat va davlat hayotida alohida mavqega ega bo’lgan. Bunga ishora beruvchi bir necha misollar keltiramiz. Mahmudning o’limidan keyin Muhammadning taxtga o’tirishiga bosh-qosh bo’lgan va qisqa muddatga bo’lsada boshqaruv ishlarini o’z ixtiyorida mujassamlashtirgan ham ulug’ hojib Ali Qarib bo’ladi. Rasmiy marosimlarda ulug’ hojib oliy hukmdorga eng yaqin joyni egallagan. Unga g’oyat muhim vazifalar yuklatilgan. Katga ahamiyat uasb etuvchi janglarda ulug’ hojibga qo’shinning eng salmog’li va mas’uliyatli qismiga boshchilik qilish vazifasi yuklatilgan. Masalan, oliy hukmdor markazni boshqarsa, sipohsolar o’ng qanotga, ulug’ hojib esa chap qanotga qumondonlik qilgan. Ulug’ hojib o’ta jiddiy harbiy yurishlar, maxsus saralangan qismlarni tekshirish, ta’minotini joyiga qo’yish tadbirlarida ham faol bo’lgani ma’lum. Oliy hukmdor va ulug’ hojiblararo munosabatlar nechog’lik bo’lgan shundan ham ko’rish mumkinki, Mas’ud ulug’ hojib Ali Qaribga yo’llagan bir maktubida unga “fozil (ulug’) hojib, birodar” deb murojaat qiladi. Saroy hojibining vazifasi tushunarli — u saroy eshikog’asi bo’lgan.
Hojibga kelsak, fikrimizcha, hojiblik, umuman olganda, qandaydir bir ijtimoiy-siyosiy tabaqa sifatida ko’proq namoyon bo’ladi. Faraz qilish mumkinki, o’z davri uchun hojiblik ritsarlik tushunchasiga yaqin bo’lsa ajab emas. Masalan, manbalarda shunday ma’lumotlarga ham duch kelamiski ular kengroq mulohaza qilinsa, mazkur faraz beasos emasligi ravshan bo’ladi. “Tarixi Mas’udiy” da o’qiymiz: “Amir Abdurazzoq... viloyat amirligi xal’atini kiydi... Uning ikki g’ulomiga esa qora (chakmon) berdilar, hojiblik uchun”. “Hojib Badr va hojib Erteginlarga ikkita qimmatbaho xal’at berdilar. Badrga ulug’ hojiblik (hal’ati), Erteginga esa g’ulomlar boshlig’i (xal’ati) berildi. Hojiblar bir vaqtning o’zida shihna yo sipohsalor mansabiga ega bo’lganlarini ham eslatib o’tish joizdir. (Hojiblar odatda qora chakmon va ikki uchli kuloh kiyib yurganlar.)
Dargoh faoliyatida sipohdor (saroy xizmatchisi), davotdor (oliy hukmdor shaxsiy xujjatlari, yozuv-chizuvi bilan bog’liq ishlarga bosh-qosh xizmatchi), pardador (mahram, sir saqlovchi, pinhona vazifalarni bajaruvchi), martabador (saroydagi o’rta darajadagi amaldor), farrosh (saroydagi kichik xizmatchilardan) xazinachi, jomaxona (kiyim-kechak saqlanuvchi xona) boshlig’i kabi mansab va xizmatlarning ham o’z o’rni bo’lgan.
Devonlar (vazirliklar) ijroiya idoralari bo’lganligi o’z-o’zidan tushlunarli. Manbalarda bunday devonlardan beshtasining nomi tilga olinadi; vazir devoni, yaьni bosh vazir devoni; harbiy ishlar devoni, deplomatik va boshqa rasmiy tadbirlar, xujjatlarni rasmiylashtirish, tuzish devoni; hisob-kitob, ya’ni moliya devoni; pochta-xabar devoni. Mazkur devoklarning vazifalari haqida ilgari ham so’z yuritganimiz uchun bu borada yana to’xtalib o’tirmaymiz. Garchi manbalarda mushriflik (davlat nazorati), muxtasiblik devonlari tmlga olinmasada, ammo shunday xizmatlar mavjudligidan ularning markaziy devonlari ham bo’lgan degan xulosa chiqadi (masalan, shahar mushrifi, viloyat mushrifi mansablari bo’lganligi aniq).
Viloyat boshlig’ini voliy deganlar va uni oliy hukmdor tayinlagan. Viloyat ijroya boshqaruv ishlarini amid olib borgan. Shahar boshlig’ini rais deb ataganlar. Shahar miqiyosida shihna, qutvol (qal’a komendanti), sohibi devon (ma’muriy boshqaruvchi kabi amaldorlar ham faoliyat ko’rsatganlar.
Bilamizki, g’aznaviylar, ayniqsa, Mahmud davrida qudratly qo’shinga ega bo’lganlar. Oliy hukmdorlik hukmdorning o’z ixtiyorida bo’lganligi tabiiy. Bosh qo’mondonlikka (silohsalor) esa sulolaning eng ishonchli, asosan, shu xonadon namoyandasi tayinlangan. Masalan, Mahmud bunday mansabga ukasi Muhammad Yusufni loyiq topgan. Yuqori darajadagi harbiy lashkarboshilar salor, o’rta darajadagilari sarhang deyilib, oxirgilari xayllarga (bir necha o’n otliqlarga) boshchilik qilganlar. Harbiylar o’z pochta, qozilik xizmatlariga ega edilar. G’aznaviylarning ham saralangan jangovor qismlari (gvardiya) bor edi, ammo ular to’g’ridan-to’g’ri dagoh ixtiyorida bo’lgan.
G’aznaviylarning tashqi aloqalari masalasida ikki narsaga e’tibor bersh lozim: ularning mintaqa hududidagi munosabatlari va mintaqadan tashqaridagi aloqalari. G’aznavilarni mintaqaning Movarounnaqr, Farg’ona, Yettisuv, Sharqiy Turkiston ismlarida hukmron bo’lgan qoraxoniylar bilan munosabatlari haqida bir qadar to’xtalib o’tgandik. 1001 yilgi Mahmud G’aznaviy va Nasr Qoraxoniy o’rgasidagi kelishuvga binoan Amudaryo ikki tomon manfaatlarini ajratib turuvchi chegara hisoblangan.
Garchi bu ahnoma keyinchalik bir necha marta (asosan qoraxoniylar tomonidan) buzilib turgan bo’lsada, umuman olganda, daryo ikki tomon uchun chegara bo’lib qolavergan. Buning sababini quyidagicha tushuntirish mumkin. G’azkaviylar uchun xuddi o’zlari kabi kuchga to’lib turgan qoraxoniylar bilan munosabatlarini keskinlashtirishdan ko’ra Xorazm va Shimoliy Hindistonni bo’ysundirish ham real, ham moddiy jihatdan ancha nafli edi. Buni shundan ham bilib olsa bo’ladiki, Mahmudning o’zi Shimoliy Hikdistonga bir necha marta harbiy yurish uyushtirgan, Xorazmni bo’ysundirgan (1017 yili). Shu maьnoda Mahmud ko’proq uzoqni o’ylaydigan, mintaqadagi umumiy siyosiy vaziyatni yaxshi biladigan siyosatchi sifatida gavdalanadi. Ham hududi, ham siyosiy-harbiy, iqtisodiy jihatlardan o’ziga yarasha qudratga ega bo’lgan qoraxoniylar bilan birdaniga keskin siyosat yurgizish kaltabinlik bo’lardi. Shimoliy Hindistonda, keyinchalik Xorazida erishilgan siyosiy-harbiy yutuqlardan so’ng esa g’aznaviylar qoraxoniylar bilan nafaqat tengma-teng raqobatlasha oladigan, balki ulardan ustunroq mavqega ham yetishadilar.
Saljuqiylar bilan munosabatda ham Mahmud uzoqni ko’zlab ish tutadi. Garchi bu vaqtda saljuqiylar yetuklik darajasidan yiroq bo’lsalarda, lekin umuman jiddiy harbiy kuch sifatida Xurosonga xavf tug’dirishlari mumkin edi. Ayniqsp, Mahmudning Shimoliy Hindistonga uyushtirgan yurishlari chog’ida bunday xavf voqelikka aylanishi ehtimolga yaqin bo’lgan. Shuning uchun ham 1025 yili turk-o’g’uz urug’laridan bir qismiga (to’rt miig chodir) Xurosondan manzil beradi. Keyinchalik Mas’ud davrida ular kuchayib, g’aznaviylarga qarshi zarba beradilar.
Shimoliy Hindiston bilan aloqalarga kelsak, sovet tarixshunosligida bu o’lkaga nisbatan g’aznaviylar tuggan siyosat bosqinchilik, o’ljaparastlik, talon-torojlik xatti-harakatlari orqali tushuntirib kelingan. Fikrimizcha, bunday yondashuv ko’p ham to’g’ri emas. Chunk shimoliy Hindiston, birinchidan, o’z davrida mintaqaning tarixiy tarkibiy qismi bo’lgan. Ikkinchidan, markazlari G’azna bo’lgan g’aznaviylar uchun Shimoliy Hindiston qo’shni o’lka bo’lgani tabiiy. Xuroson yo Seystonga nisbatan ularning intilishlari va umuman siyosatlari qanchalik tabiiy bo’lsa, Shimoliy Hindiston nisbatan ham shunday edi. Uchinchidan, g’aznaviylar ta’sir doirasida bo’lgan Shimoliy Hindistondagi mahalliy sulolalar, siyosiy kuchlarning mustaqillikka intilishlari, ularga qarshi kurashish, qarshilik ko’rsatishlari ham oddiy hol bo’lgan. Shularni nazarda tutgan holda g’aznaviylarning Xorazm yo Shimoliy Hindistonga harbiy yurushlarni o’sha davr siyosiy, iqgisodiy, xalqaro munosabatlari orqali baholash maqsadga muvofiq bo’ladi. Albatga, biz har doimdagidek to’kilgan qon va ko’rilgan talafotlarni oqlay olmaymiz.
G’aznaviylarning mintaqadan tashqaridagi aloqalari haqida so’z ketsa, Arab xalifaligi bilan munosabatlar to’g’risida to’xtalishga to’g’ri keladi. G’aznaviylar shu zamonga kelib ilgarigi qudratini yo’qotgan xalifalik xurmatini o’rniga qo’yishga harakat qilganlar. Zero, bu ularning manfaatlariga mos kelar edi. Ya’ni, birinchidan, Arab xalifaligi shunchalar zaif ediki, mintaqadagi biron-bir siyosiy sulola (masalan, qoraxoniylar, xorazmshohlar va g’aznaviylarning o’zlari ham) uni real qudrat sifatida tan olmasdi. Demak, xalifalik tomonidan g’aznaviylarga qarshi harbiy xavf-xatar yo’q edi.
Tashqi aloqaar haqida so’zni xorijiy mehmonlarni qabul qilish marosimiga oid quyidagm lavha bilan tugallasak. Bayon 1032 yilda Mas’udningArab xalifaligining oliymaqom elchisini qabul qilish haqida “Tong yorisha boshlagan zamon to’rt miig saroy g’ulomi (ya’ni gvardiya A.Z.) amirlik saroyining ikki tarafidan bir necha qator bo’lib saf tortdilar. (Shundan) ikki ming nafari ikki uchli kuloh (kiyib) va o’nta popugi (osilib turgan) kamar (taqib) olgandilar. Har bir g’ulom kumush gurzi (tutib turardi). Qolgan ikki ming (g’ulom) to’rta par qadalgan kulohda edilar. Bellaridagi kamarga o’qdon, qilich, kamonni tutib turuvchi qayish mahkamlangan, har bir g’ulomning qo’lida kamon va uchtadan o’q. Barcha (to’rt ming g’ulom) qimmatbaho nafis ipaklikdan (tikilgan) chakmonda edi. Xos g’ulomlardan uchyuztasi amir (ya’ni oliy hukmdor — A. Z.) o’tirgan supa yaqinida har tomondan saf tortib turardilar. Ularning kiyimlari yanada ko’rkam bo’lib (boshlarida) ikki uchli kuloh, kamarlari zardan, gurzilari ham zarrin. (Oralaridan) bir necha kishilarning kamarlari javohirlar bilan bezatilgandi. Yana ellik-olmish nafar (g’ulom) nariroqda Dilmon saroyi o’rtasida qalqon bo’lib turardilar. Dargoh ulug’lari, viloyatlar voliydari, hojiblar — barchasi ikki uchli kulog’da, zar kamarlar taqib olganlar. Saroy tashqarisida martabadorlar turardilar. Fellarning soni ham ko’p edi. Lashkar esa shay bo’lib qimmatbaho nafis ipaklik kiyimda, soyabonlar (ostida), (har bir qism) o’z qurol-yarogi belgilari bilan bir-birlariga qarama-qarshi tomonlarga saflangondilar, (xuddi) shular oras elchi o’tishi kerak edi. Elchini boshlovchi bezatilgan otlarni olib ko’pchilik hamroxligida (tashqariga qarab) yuradi. (U yerda) elchini otga mndiradilar. (So’ng uni boshlab keldilar.)


Xulosa
Shunda burg’u, katta kichix nog’oralar ovozi yangrab ketdiki, go’yo qiyomat kuni kelganday (deysan kishi). Elchini ana shunday ulug’vor takalluf bilan kuzatib bordilar. Bunday (qabul marosimini) u umrida ko’rmagandi. G’oyatda hayratga tushgan hodda u ko’shka qadam qo’ydi. Amir (ya’ni oliy hukmdor — A. 3), Olloh undan rozi bo’lsin supa oldida taxtda o’ltiraradi. Xalifa elchisi salom berdi. U qora (kiyimda) edi. Javobni ulug’ xoji Ahmad Xasan berdi. Amir yonida undan bo’lak hech kimsa o’ltirmagandi. Qolgan barcha tik turardi. Xojib Abu Nasr elchisining tirsagidan tutib o’ltirishga undadi. (Tarixi Bayhaqiy)
G’aznaviylar davrida qurilish ma’rifiy ishlarga ham katta etibor berilganai ma’lum. G’azna, Balx, Nishopur, Shimoliy Hindiston shaharlarida madrasalar, masjidlar, xonaqohlar saroylar ko’proq qurilgani manbalarda o’z aksini topgan. Madrasalarda turli sohadagi fanlardan dars berilgan, ilmi toliblar uchun o’z zamonasida boy hisoblangan kutubhonalar eshigi doimo ochiq bo’lgan. (Majma al-Ansob kitobi).
Adabiyotlar:

1. Karayev O. Qoraxoniy xoqonligi tarixi. Frunze. 1983.

2. Istoriya Uzbekskiy SSR. T. 1. Kniga pervaya. 1955, s. 255.
3. Tarixiy Yaminiy. Toshkent 1988. 292-230 betlar.
4. Yasuf Xos Hojib. Qutadg’u bilig. Toshkent 1990.
5. Uzbekskiy SSR tarixi 1-jild. Toshkent “Fan” 1970.
6. Muhammadjonov. A. O’zbekiston tarixi, Toshkent, 1994.
7. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Toshkent, 2000.
8. Karimov Sh., Shamsutdinov R. Vatan tarixi, Toshkent, 1997.