O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti iqtisodiyot fakulteti kadrlar menejmenti yo’nalishi 2-kurs talabasi nazarov Javohirning Statistika fanidan


Мехнат унумдорлигини улчаш усуллари



Download 179 Kb.
bet5/8
Sana20.03.2022
Hajmi179 Kb.
#501658
1   2   3   4   5   6   7   8
Bog'liq
Мехнат унумдорлиги javohir

Мехнат унумдорлигини улчаш усуллари

Натурал усул

Бир хилдаги, турдош махсулотлари ишлаб чикишда ишлаб чикариш жараёнининг унумдорлигини ифодалашда кулланилади
Афзаллиги - кулай, тушунарли, махсулот ишлаб чикариш жараёнининг хусусиятларини акс эттиради.
Камчилиги - кенг микёсда куллаш мумкин эмас, чунки иктисодиётнинг куплаб тармоклари, аксарият корхоналар факат бир хил махсулот ишлаб чикаришга ихтисослашмаган.

киймат усул

Турдош булмаган махсулотларни ишлаб чикариш самарадорлигини ифодалаш курсаткичларидан бири булиб, киймат (пул) бирлигида улчанади.
Афзаллиги - мехнат унумдорлигини тармоклар буйича, турли махсулотлар ишлаб чикарувчи кохоналарда улчаш имконини беради.
Камчилиги - инфляция жараёнлари аник хисобга олинмаса, олинган курсаткич тахминий натижага эга булади; махсулот ишлаб чикаришдаги ички, таркибий сифат узгаришлари аник акс этмайди.

Мехнат усули

(норма-соатларида ифодаланувчи) Ишлаб чикарилган махсулотнинг унга кетган хакикий вакт сарфига нисбатидан иборат булиб, махсулот ишлаб чикаришга кетган мехнат сарфини унумдорлик нуктаи назаридан бахолаш имконини беради.
Афзаллиги - иктисодиётнинг барча сохаларида ишлатилиши мумкин, таккослашга жуда унгай.
Камчилиги - бу усулда мехнат унумдорлигини улчаш жуда кийин ва куп вактни, харажатни талаб килувчи улчаш ва хисоб ишларини талаб этади.

Ишлаб чикариш хажмлари ва мехнат унумдорлигини улчашнинг киймат усули бирмунча мураккаб ишлаб чикариш хажмларини хисоблашда энг макбул усулни муайян шарт-шароитлардан келиб чикиб танлаш мумкин. Ишлаб чикариш хажмларини улчашнинг энг куп кулланадиган усули ялпи, товар ва сотилган махсулотлар курсаткичларидир. Бу хил улгуржи нархларда «завод усули» буйича хисобланган ялпи махсулот товар махсулотдан тугалланмаган ишлаб чикариш колдикларини улчаш билан, сотилган махсулот товар махсулотдан сотиш учун мулжалланган, лекин сотилмаган товар колдиклари суммаси билан фарк килади. Шундай килиб, махсулот ишлаб чикариш нормаси ялпи махсулот буйича аникланганда энг аник натижалар келиб чиккандай туюлади. Бирок, бозор иктисодиёти шароитида унумдорликни сотилган махсулот хажми буйича хисоблаш анча мухимрокдир, чунки тугалланмаган ишлаб чикаришнинг купайиши ва сотилмаган махсулот колдикларининг тупланиб колиши ижобий иктисодий ахамиятга эга эмас. Ялпи товар ва сотилган махсулот ишлаб чикариш хажмлари ва нормаларини улчашнинг камчилиги шундан иборатки, улгуржи нархлар барча моддий харажатларнинг кийматини уз ичига олади. Ватанимиз тажрибасида ишлаб чикарилаётган махсулотларнинг хажм курсаткичлари факат жонли мехнат билан боглик булганлиги сабабли фойдалинаётган материаллар сигимининг ва киймат курсаткичларининг узгаришига дучор булмокда. Моддий харажатларнинг хар кандай купайиши (хох у анча кимматбахо маталл булсин ёки бошка корхоналар билан кооперация буйича махсулот етказиб бериш ва сотиш булсин) барибир мехнат унумдорлигининг ортиб бориш хакида тасаввур беради. Материал сигимининг камайиши эса, мазкур курсаткичнинг пасайиши хакида тасаввур уйготади.


Мехнат унумдорлигини улчашда материал сигимининг узгариши ишлаб чикарилаётган махсулотнинг хажм курсаткичига ва махсулот ишлаб чикариш нормасига салбий таъсир курсатишига бархам бериш учун кушимча улчов усулларидан фойдаланилади: шартли соф, норматив соф махсулот буйича ва ишлов беришдаги норматив киймат усуллари татбик этилади. Бу усулларни куллаш материал сигими узгаришлари салбий таъсирини тулик ёки кисман бархам топтиради. Шунга карамай уларнинг хар бири муайян камчиликка эга, биронтаси хам бозор иктисодиёти талабларига тулик жавоб бермайди.
Мехнат унумдорлигини киймат усулида аниклаш учун фойдаланиладиган шартли соф махсулот курсаткичида ялпи махсулот кийматидан хом ашё, бутловчи ашёлар, энергия, ёкилги ва хоказоларга килинган бевосита харажатларни чегириб ташланади. Шу билан бирга бу курсаткичдан иш хаки, асосий фондларнинг эскириши ва фойда чегирилмайди. Бу ерда моддий харажатлар узгариши бархам топтирилади, лекин фойда ва амортизациянинг салмоги ортади. Уларнинг узгариши эса махсулот ишлаб чикариш хажми ва мехнат унумдорлиги курсаткичларини бирмунча сохталаштириши мумкин.
Мехнат унумдорлигини аниклашда фойдаланиладиган соф махсулот курсаткичида ялпи махсулот кийматидан барча моддий харажатларни, шу жумладан, амортизация ажратмаларини хам чикариб ташлаш йули билан хисоблаб чикилади. Харажатларни ва мехнат унумдорлгини хисоблашда аввалги мехнат харажатларининг сохталаштирувчи таъсири тула-тукис бархам топтирилади, лекин фойданинг салмоги жиддий равишда ортади. Шунинг учун турли махсулот хилларининг турлича фойда бериши шароитида айнан фойда соф махсулот ва мехнат унумдорлиги курсаткичларини сохталаштиришда асосий роль уйнайди. Шуни айтиш кифояки, фойданинг турличалиги мамлакатимиз халк хужалиги учун хос булиб, у шуролар хукмронлиги даврида марказлашган режалаштириш доирасида ривожланиб келган эди. Унда фойда ва кийматнинг уртача нормаси буйича мавжуд булган тенгламага амал килинмас эди. Купгина хорижий мамлакатларда олинган фойда даражаси мухим фарклар йуклиги туфайли соф махсулот усулини махсулот хажмлари ва мехнат унумдорлигини аниклаш учун батамом макбул деб хисоблайдилар.
Лекин, хатто, бозор иктисодиёти карор топган мамлакатларда хам соф махсулот курсаткичи товар ёки ялпи махсулот курсаткичларига нисбатан нархларнинг тебраниб туришига анча таъсир курсатади.
Мехнат унумдорлгини аниклашда фойдаланиладиган норматив соф махсулот курсаткичи соф махсулот курсаткичидан фаркли уларок номатив иш хакини ва унга кушиб ёзилган хак, шунингдек, уртача тармок фойдасини уз ичига олади. Шунинг хисобига махсулот хар хил турларининг турлича фойда келтиришига бархам берилади. Ушбу усулни кулланиш тажрибасида муайян кийинчиликлар ва камчиликлар вужудга келади. Биринчидан, махсулотларнинг барча турларига улгуржи нархлар тизимига параллел равишда иш хакининг яхлит нормативлари тизимини яратиш зарурати пайдо булади. Оммавий ишлаб чикаришда бу нарса кийинчилик тугдирмаса хам, доналик ва кичик серияли ишлаб чикариш ва улардаги махсулот номенклатурасининг тез-тез узгариб туриши шароитида жиддий кийинчиликлар пайдо булади. Иккинчидан, норматив соф махсулот асосини ташкил этувчи иш хаки нормативларини ишлаб чикишда мазкур нормативларни оширишга мойиллик пайдо булди. Бу эса мехнат сарфлашнинг нисбатан купайишига, демак, мехнат унумдорлигини ошириш суръатларининг секинлашувига олиб келди. Учинчидан, унумдорликнинг норматив соф махсулот куррсаткичи корхоналар ишининг пировард молиявий натижалари билан заиф богланган: махсулот ишлаб чикариш нормаси ва мехнат унумдорлиги хажмлари курсаткичига эга булиш, лекин моддий ресурсларнинг ортикча сарфланиши туфайли фойдага эга булмаслик мумкин. Битта ана шу сабабнинг узиёк норматив соф махсулот курсаткичидан, асосий усул сифатида фойдаланишни максадга мувофик килиб куяди. Ундан факат тахлил килиш максадларида кенг фойдаланиш мумкин булади. Мехнат унумдорлигини улчашнинг киймат усулида фойдаланиладиган ишлов беришнинг норматив киймати курсаткичи енгил саноатда ишлаб чикариш хажмларини аниклаш учун кулланилади. Ишлов бериш киймати нормативларига ишлаб чикаришдаги ишчиларнинг иш хаки ва уларга ёзиладиган кушимча хаклар, цех харажатлари нормативи; умумзавод харажатлари нормативи киритилади.

Download 179 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish