- 148 -
zi ekani ham hisobga olingan. Bunday umumiy tilni koyne (grekcha koine- di-
alektos-“umumiy nutq”) deb ataladi. O’zbek tilining Toshkent va Farg’ona she-
valari “tayanch shevalar” deb ataladi va bu “umumiy til”
tushunchasiga ancha
yaqin turadi.
Kishilar ikki va undan ortiq tillarda so’zlasha oladilar. Shunga ko’ra ikki
tilliylik bilingvizm (grekcha bi-ikki, lingua-tildan) va ko’p tilda so’zlashish –
polilingvizm (grekcha poly-ko’p, lingua-til) farqlanadi.
Ikki tilda so’zlovchilar ayniqsa ko’p. Masalan, O’zbekistonning Namangan
viloyatida 9% aholi, O’rta Osiyo xalqlarining 30% (1970 yil aholi ro’yhati na-
tijalariga ko’ra) ikki tilda so’zlashadilar.
Tillarning o’zaro ta’siri natijasida ulardan biri, odatda madaniy va iqtisodiy
jihatdan yaxshi rivojlangan xalqning tili tasirida ikkinchi tilda ko’pgina so’zlar
o’zlashadi. Masalan, Afrika tillarida arab tilidan o’zlashgan so’zlar juda ko’p,
Lekin,
aksincha, Afrika tillaridan arab tiliga o’tgan so’zlar juda kam topiladi.
Bir-biriga o’zaro tasir ko’rsatgan tillarning har ikkisi ham so’zlarning
o’zlashishi natijasida boyiydi. Masalan, qadimiy g’arbiy german tillarining lotin
tili bilan aloqasi natijasida german tillariga hayotning
turli sohalariga tegishli
so’zlar kirib keldi: ingliz. street, nemis. Strasse – “ko’cha”, ingliz. cheese,
nemis. Kase – “pishloq”, ingliz. toll, nemis pfund- “boj xaqqi”, pound,
Pfund
“funt” kabi. O’z navbatida german tillaridan ham lotin tiliga qator so’zlar
o’zlashgan va ulardan ba’zilari ispan tilida saqlanib qolgan: ispan, espiar “or-
tidan bormoq”, tregua “kelishuv”, guardar “qo’riqlamoq”, orgullo “fahr”
1
kabi.
Tillarning o’zaro tasiri ularda so’zlashuvchi
xalqlarning yonma-yon yoki
yaqin xududda yashashiga bog’liq emas. Ba’zi baynalmilal so’z va terminlarn-
ing bir yo’la birnecha tillarda qo’llanilishi bunga misoldir.
Ko’pincha tillarning o’zaro tasiri leksika sohasida, xususan, so’z qabul qi-
lish bilan boshlanadi va keyincha u fonetika va grammatikada kuzatiladi.
O’zbek tilida arab va fors tillaridan o’zlashgan so’zlar ko’pgina topiladi. Arab
1
Шайкевич А.Я., Абдуазизов А.А., Гурджиева Е.А. Введение в языкознание. Т., “Ўқитувчи”,1989, с.200-
201.
- 149 -
tilidan o’zbek tiliga o’zlashgan ba’zi so’zlarda fonetik hodisalar ham mavjud:
toat, tal’at, soat, sur’at kabi. Bu so’zlarda arabcha “ayn”ning cho’ziqroq talaffuzi
kuzatiladi. O’zbek tilida /ts/ (tsirk, tsirkul), /j’/ (j’yuri, j’urnal) fonemalari grek
tilidan kirib kelgan so’zlar bilan birga o’zlashgan.
Bir tildan ikkinchi tilga so’z o’zlashuvi natijasida ulardan birining tarkibida
katta o’zgarishlar bo’lishi mumkin. Bunday ta’sir tillardan birining yo’qolib ket-
ishiga sabab bo’lishi mumkin. Saqlanib qolgan tilda yoqolgan til unsurlarining
bo’lishi substrat (lotincha sub- “yuqori”, stratum- “qatlam”) deb ataladi. Sub-
stratning ta’siri ko’proq fonetika sohasida bo’ladi. Masalan,
german tillaridagi
“yuz” va “ming” sonlari qadimiy ingliz, qadimiy sakson tillarida
Do'stlaringiz bilan baham: