|
Insonning hayot yo‘li va hayot tarzi
Hayot davri yoki uning davomiyligi tug‘ilish va o‘lim orasidagi
vaqtinchalik intervalni anglatadi. Hayot davomiyligi muhim sotsial va psixologik
natijalarga ega: unga ko‘p holatlarda avlodlar yashash davomiyligi hamda
bolalarning dastlabki ijtimoiylashu jarayonlari bog‘liqdir. SHunga qaramasdan,
“hayot davri” formal tushuncha bo‘lib, shaxsning hayot mazmuniga bog‘liq
bo‘lmay, individual mavjudligining xronologik doirasini anglatadi.
Hayot sikli shuni taqazo qiladi-ki, hayot yo‘li ma’lum qonuniyatga
bo‘ysunadi, uning bosqichlari (“hayot yoshi”, “hayot davrlari”) esa doimo o‘zgarib
turadi. A.Adler hayot yo‘li tushunchasining o‘rniga hayot uslubi tushunchasini
ishlatgan. Uning qarashicha, hayot uslubi insonning olamga va o‘z-o‘ziga
288
beradigan e’tibori bo‘lib, maqsadlari intilishlari tomon yo‘nalgan bo‘ladi.
A.Adlerning fikricha, hayotdagi mohiyat shaxsning 4-5 yoshlarida anglab bo‘lmas
hissiyotlar orqali erishiladi. 5 yoshlarning oxiriga borganda, bola turli muammo va
vazifalarga nisbatan amalga oshiriladigan xaddi-harakat va shaxsiy uslubining
namunasiga ega bo‘ladi
101
. Individual rivojlanishni tavsiflash uchun eng ko‘p
qo‘llaniladigan zamonaviy ilmiy termin – bu
“hayot yo‘li”
dir. Bu termin shaxs
rivojlanish jarayonini bildirib, unda hayotiy jarayonlarni va shaxs shakllanishini
boshqarish amalga oshadi. Oxirgi paytlarda hayot yo‘lini tizimli o‘rganish va
biografik metod rivojlanish psixologiyasida muhim o‘rin egallagan. Zamonaviy fan
rivojlanishdagi sifatiy siljishlar, sakrashlar hamda krizislar muammosiga katta
e’tibor qaratmoqda. Modomiki, turli krizis davrlari va sotsial o‘zgarishlar – ba’zida
kasallik holatlari – psixologik qayta tiklanish shaklida kechadi. SHunga ko‘ra,
rivojlanish psixologiyasi “yosh krizislari yoki “rivojlanishning normativ krizislari”
singari o‘ziga xos tushunchalar kiritgan. “Krizis” tushunchasi – muvozanat
buzilish holati, yangi ehtiyojlarning paydo bo‘lishi, shaxs motivatsion sohasining
qayta qurilishi kabilarda namoyon bo‘ladi. Unga mos biologik hamda sotsial
qonunlarni bilish, qaysi yosh davrida mazkur jamiyatdagi individ u yoki bu
muammolar bilan to‘qnashishi, bu muammolar qanday qilib o‘zaro aloqador
bo‘lishi, qaysi faktorlarga ko‘ra muammo davom etishi va u qanday echimlarga
ega ekanligi bilish mumkin bo‘ladi. SHaxs hayotidagi hech bir psixofiziologik
(masalan, jinsiy etilish) yoki sotsial-psixologik (masalan, maktabga chiqish yoki
turmush qurish) hodisalar quyidagi omillarsiz kechmaydi: a) individning
xronologik yoshi; b) individning tug‘ilish sanasi; s) tarixiy davr va kalendar sanasi.
Ameriklik olimlar L.R.SHerrod va O.G.Brim insonning hayot yo‘li
haqidagi tasavvurlarini quyidagi shaklda taqdim etishadi:
1.
Rivojlanish jarayoni ham, uning natijasi ham plyuralistik hisoblanadi: u
ikkalasi bir tomonlama bo‘lmay, yakuniy natija ham bir xil bo‘lmaydi.
101
BoereeC. G. Alfred Adler/Personality Theories. Electronic textbook/PsychologyDepartment Shippensburg
University. 1997. – p. 6
289
2.
Rivojlanish homila davridan to o‘limgacha davom etib, uning plastiklik va
o‘zgarishga bo‘lgan qobiliyati butun hayoti davomida saqlanib qoladi.
Rivojlanishning turli jarayonlari hayotning turli vaqtida boshlanishi, davom etishi
va tugashi mumkin. Turli jabhalardagi rivojlanish albatta, o‘xshash traektoriya
yoki qonuniyatga ega bo‘lishi shart emas
102
.
3.
Turli insonlardagi rivojlanish bir xilda kechmaydi. Individlararo farqlar
o‘z ichiga jinsiy, sotsial-sinfiy va boshqa xususiyatlar kabi biosotsial jarayonlar
differensiatsiyasini olishi mumkin.
4.
Rivojlanish turli hayot faoliyati sohalari omillari tomonidan boshqarilishi
va bu sohalar o‘zaro bog‘liq bo‘lishi mumkin: ular bitta-yagona ta’sit tizimiga
kirmaydi. Masalan, biologiya (rivojlanish etilishning sodda jarayoni emas) yoki
muhit (rivojlanish tarbiya va ta’limning sodda jarayoni emas).
Hayotiy jarayonlar va perspektivalarning tizimli talqini – bu hayotiy reja
bo‘lib, u o‘zida hayot strategiyasini namoyon etadi. Hayotiy taktikalar jamlanmasi
hayot ssenariysini yaratadi. Hayot yo‘lini yaratish jarayonini tushuntirishning ikki
yondashuvi mavjud bo‘lib, ulardan biri rejalashtirish, ikkinchisi ssenariy talqinidir.
Birinchi yondashuvni S.L.Rubinshteyn, B.G.Ananev va boshqa olimlar o‘z
ishlarida ko‘rsatishgan bo‘lib, unga ko‘ra, shaxs ongli ravishda hayot jarayonini
tanlaydi va boshqaradi. Bunda boladagi hayot yo‘li maqsadlari va tizimlari
haqidagi qarashlarning shakllanishida ota-onaning roli muhim ahamiyatga ega
hisoblanadi. S.L.Rubinshteynning fikricha, “shaxs hayotga bo‘lgan munosabatini
o‘zi belgilaydi”.
Ikkinchi yondashuv tarafdorlari (A. Adler, K. Rodjers,
E. Bern
va b.) shaxs
hayot rejasini va hayot ssenariysini ongsiz ravishda tanlaydi va bu jarayon bola
umrining dastlabki yillarida sodir bo‘ladi deb hisoblashadi
103
. Ularning
konsepsiyasiga ko‘ra, hayotiy reja shaxsiy hayot prognoz qilish va uni tasavvurlar
va hissiyotlar orqali amalga oshirish sifatida ko‘riladi. Hayot ssenariysi esa shaxs
102
Myers D. G. Psychology. HopeCollege. Holland, Michigan, 2010. - Р. 224
103
Myers, D. G. Psychology. HopeCollege. Holland, Michigan, 2010. - Р. 553-593.
290
hayot bo‘shlig‘ini cheklovchi hamda tizimlashtiruvchi, sekin-astalik bilan
kengayuvchi hayotiy reja hisoblanadi. Hayot ssenariysini tanlashga ta’sir qiluvchi
omillar sifatida bolaning oilada tug‘ilish tartibi, ota-ona, buva va buvisining ta’siri
(ularning xaddi-harakatlari, beradigan bahosi, emotsional qo‘lab-quvvatlashi yoki
deprivatsiyasi va b.), bola tomonidan o‘z ismi va familiyasining qabul qilinishi,
tasodifiy ekstremal holatlar va boshqalarni misol keltirish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
