O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti qo‘lyozma huquqida

 
2.3. Sinekdoxa va uning lingvopoetik xususiyatlari 
Anvar Obidjon ijodida lingvopoetik vositalardan hisoblangan sinekdoxalar 
ham kam miqdorda bo‗lsa-da, uchraydi. O‘zbek tilshunosligida ifoda-tasvir 
vositalari bo‗yicha yaratilgan ishlarda sinekdoxaga quyidagicha ta‘rif berilgan: 
Sinekdoxa grekcha –synekdoche so‗zidan olingan. Bu ham tropning bir turi bo‗lib, 
predmetlarga nisbatan qo‗llanadigan son bilan bog‗langandir, ya‘ni predmetlarning 
son jihatdan birining (qismi, to‗la) ma‘nosi ikkinchisiga ko‗chiriladi. Butun o‗rnida 
qism (yohud, aksincha) yoki birlik o‗rnida ko‗plik (yoki aksincha) qo‗llanilishini 
ham bunga misol sifatida ko‗rsatish mumkin.
87
Sinekdoxalar lingvopoetik hodisa sifatida tilshunoslikda metonimiyaning bir 
ko‗rinishi, bir-biriga yaqin hodisalar sifatida talqin qilinadi. Anvar Obidjon 
87
Қўнғуров Р.Қ. Танланган асарлар. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2008. Б.322.

---

37 
quyidagi parchada sinekdoxaning qism orqali butun ifodalangan ko‗rinishini 
qo‗llagan. 
Atom 
kecha qonga cho‗ktirdi Xirosimani, 
bugun dahshatga solmoqda odamni,
ertaga kultepa qilishi mumkin olamni.
Nega endi hammangiz
sho‗rli Eynshteynga xo‗mrayasiz? 
―Atom‖ (B.38) 
Misolda qo‗llanilgan ―odam‖ so‗zi yakka shaxsni emas, balki butun insoniyat 
ma‘nosini ifodalamoqda. 
Ta‘mayuqi tuzlardan,
Nomehribon ko‗zlardan
Omon asra meni, charx! 
―Urilajak do‗qlardan‖ (B.4) 
Keltirilgan misolda ishtirok etgan ―ko‗z‖ leksemasini qo‗llashda muallif 
insonni nazarda tutmoqda. Sinekdoxaning fikr ifodalashda muhim vosita ekanligi 
quyidagi parchada ham ko‗zga tashlanadi:
Omon qoldi mag‗rur bosh,
Tanda — chayir jonimiz.
Aynimasa bas, do‗stim,
Kelajakda qonimiz... 
―Qirg‗iz do‗stimga‖ (B.54) 
She‘rda qo‗llanilgan bosh leksemasi odam ma‘nosini anglatmoqda. 
Quyidagi misollarda esa kitob so‗zi ataylab tushirib qoldirilgan va asar nomigina 
keltirilgan: 
Tuyadek bosh suqib do‗konga,
Sotuvchiga aylaydi ta‘zim: 
—Bir yaxshilik qiling insonga, 
— Kerak edi bitta «Azizim». 
―Kitobboz‖ (B.133) 

---

38 
yoki 
Ko‗rib yo to‗zg‗igan gullarni, 
Hislaring keldimi junbushga,
Varaqlab yo «O‘tkan kunlar»ni, 
Azador bo‗ldingmi Kumushga,
Kipriging nega nam, Jonginam?
―Kipriging nega nam‖ (B.6) 
Bu kabi sinekdoxalar Anvar Obidjon she‘riyatida talaygina. ―Misollar tahlili 
sinekdoxaning katta umumlashtiruvchilik imkoniyati borligini ko‗rsatadi va unda 
badiiylik hamma vaqt ham ko‗zga tashlanavermaydi. Garchand umumlashtirish 
qisqalikning asosiy ko‗rinishlaridan biri bo‗lib, badiiy adabiyot tili uchun 
nihoyatda zarur sanalsa-da, bu xususiyat uning boshqa funksional uslublarda ham 
bemalol ishlatilaverishiga to‗siqlik qilmaydi. Bundan tashqari u takrordan 
qochishga, yaqinlik ma‘nosini ifodalashga, ayrim ma‘nolarni ta‘kidlashga xizmat 
qilishi mumkin.‖
88
Ko‗rinadiki, insoniyat tinimsiz taraqqiyotda bo‗lar ekan, 
hayotda sodir bo‗layotgan har bir o‗zgarish tilimizda o‗z aksini topadi. Shunday 
ekan, tilimizda yangidan yangi vositalarning paydo bo‗lishi tabiiy. Lingvopoetik 
vositalar badiiy matnlarda obrazlilik, emotsional-ekspressivlik hosil qiluvchi 
vositalar sifatida o‗z imkoniyatlarini namoyon qiladi. 
88
Каримов С.А.
 
Бадиий услуб ва тилнинг ифода тасвир воситалари. Ўқув қўлланма. – Самарқанд: СамДУ 
нашриѐти. 1994. Б.30. 

---

39