O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

7.2. Bug‘lanish miqdorini aniqlash usullari 
 
Bug‘lanish  bevosita  suv  yuzasidan  va  yer  sirti,  ya’ni  quruqlikdan  bo‘lishi 
mumkin. Ular miqdori va jadalligi jihatidan farq qiladi. 
Yer  sirti-quruqlikdan  bo‘ladigan  yalpi  bug‘lanish  quyidagilardan  tashkil 
topadi:  
1) tuproqdan bug‘lanish; 
2) o‘simliklar orqali bug‘lanish-transpiratsiya; 
3) o‘simlik qoplami tanasida ushlab qolingan yog‘inlar hisobiga bug‘lanish.  
Bug‘lanish miqdori quyidagi usullar bilan aniqlanadi: 
1) bug‘latgichlar usuli; 
2) suv balansi usuli; 
3) turbulent diffuziya usuli; 
4) issiqlik balansi usuli. 
Bug‘lanish  miqdorini  aniqlashning  yuqorida  qayd  etilgan  usullarining 
qo‘llanish  sohalari,  ularda  foydalaniladigan  qurilmalar-suv  va  tuproq 
bug‘latgichlarini  ishlatish  tartibi,  ularning  afzalliklari  yoki  kamchiliklari  maxsus 
darsliklar va qo‘llanmalarda keng yoritilgan. 
Suv  yuzasidan  bo‘ladigan  bug‘lanishni  B.K.Davidov,  S.N.Kritskiy, 
M.F.Menkel,  K.I.Rossinskiy,  B.D.Zaykov  va  boshqalar  o‘rganganlar.  Bu  masala 
bilan  O‘rta  Osiyoda  A.M.Nikitin,  N.E.Gorelkin,  V.N.Reyzvix  kabi  olimlar 

---

 
74 
shug‘ullanganlar. 
Suv  yuzasidan  bo‘ladigan  bug‘lanishni  hisoblash  uchun  olimlar  tomonidan 
quyidagi ifodalar taklif etilgan: 
1) B.K.Davidov ifodalari: 
a)  uncha  katta  bo‘lmagan  suv  omborlari  yuzasidan  bo‘ladigan  oylik 
bug‘lanishni hisoblash ifodasi: 
,
),
125
,
0
1
(
15
8
,
0
mm
d
Z


+

=
 
bu  yerda: 
d
-o‘rtacha  oylik  namlik  etishmasligi; 

-o‘rtacha  oylik  shamol 
tezligi. 
b) yuqoridagi ifodaning soddalashtirilgan ko‘rinishi: 
.
,
5
,
24
8
,
0
mm
d
Z

=
 
Yuqoridagi har ikki ifodaning farqi 4-10% ni tashkil etadi. 
v) yirik suv havzalari (Kaspiy dengizi, Orol dengizi, Sevan ko‘li) yuzasidan 
bo‘ladigan kunlik bug‘lanishni hisoblash ifodasi:  
.
,
)
125
,
0
1
(
48
,
0
mm
d
Z
в


+


=
 
2)  S.N.Kritskiy,  M.F.Menkel  va  K.I.Rossinskiylar  taklif  etgan  oylik 
bug‘lanishni hisoblash ifodasi:  
,
,
15
,
0
1
)
(
900
200
0
mm
e
e
n
Z


+

−

=
 
bu  yerda:  e
0
-to‘yingan  suv  bug‘lari  elastikligi  bo‘lib,  suv  yuzasi  temperaturasi 
bo‘yicha  aniqlanadi;  e
200
-havoda  2  metr  balandlikda  mavjud  bo‘lgan  suv  bug‘lari 
elastikligi  bo‘lib,  suv  havzasiga  yaqin  joylashgan  meteostansiya  ma’lumotlari 
bo‘yicha  aniqlanadi; 

900
-meteostansiyada  9  metr  balandlikda  kuzatilgan  shamol 
tezligi.  
3) B.D.Zaykov ifodasi: 
,
,
)
72
,
0
1
(
)
(
14
,
0
200
200
0
mm
e
e
n
Z


+

−


=
 
bu  yerda:  Z-oylik  bug‘lanish  miqdori;  n-oydagi  kunlar  soni;  e
0
-  to‘yingan  suv 
bug‘lari  elastikligining  o‘rtacha  oylik  qiymati,  suv  yuzasi  temperaturasi  bo‘yicha 
mb  da  aniqlanadi;  e
200
-havoda  2  metr  balandlikda  mavjud  bo‘lgan  suv  bug‘lari 

---

 
75 
elastikligi(mutlaq namlik) bo‘lib, mb da o‘lchanadi; 

200
-meteostansiyada  2  metr 
balandlikda kuzatilgan shamolning o‘rtacha tezligi. 
Qor  qoplami  yuzasidan  bug‘lanishni  hisoblash  uchun  P.P.Kuzmin  quyidagi 
ifodani taklif etgan: 
)
10
,
0
18
,
0
(
)
(
10
2


+

−
=
e
e
Z
n
, 
bu yerda: e
n
-to‘yingan suv bug‘lari elastikligining o‘rtacha kunlik yoki n kundagi 
o‘rtacha  qiymati  bo‘lib,  qor  qoplami  yuzasidagi  temperaturaga  bog‘liq  holda 
aniqlanadi, qor erishi vaqtida, ya’ni musbat temperaturada uning qiymati 0 

S deb 
qabul  qilinadi;  e
2
-havoda  2  metr  balandlikda  mavjud  bo‘lgan  suv  bug‘lari 
elastikligi(mutlaq  namlik); 

10
-meteostansiyada  flyuger  balandligida  kuzatilgan 
shamolning o‘rtacha tezligi. 
Qor  qoplami  yuzasidan  bug‘lanishni  oylik  yoki  undan  uzoqroq  muddatlar 
uchun aniqlashda P.P.Kuzmin quyidagi soddalashtirilgan ifodani taklif etgan: 
,
37
,
0
2
d
n
Z


=
 
bu  yerda:  n-hisob  davridagi  kunlar  soni;  d
2
-2  metr  balandlikda  hisobga  olingan 
namlik etishmasligi, mb da.