O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Orol dengizi havzasi asosiy daryolari suv resurslarining mumkin bo‘lgan 
o‘zgarishlarini  baholash. 
O‘tmishda  ishlab  chiqilgan  va  amaliyotda  mavjud 
bo‘lgan gidrologik va suv xo‘jaligi hisoblashlari oqimning va uning hosil bo‘lishini 
belgilaydigan gidrometeorologik jarayonlarning barqarorligiga asoslanadi. Keyingi 

---

 
41 
yillarda  global  iqlim  o‘zgarishi  oqibatida  bunday  qarashlar  qayta  ko‘rib 
chiqilmoqda.  Hozirgi  kunda  kechayotgan  iqlim  o‘zagrishlari  global  gidrologik 
siklning  faollashishiga  olib  keladi  va  regional  suv  resurslariga  sezilarli  ta’sir 
ko‘rsatadi.  Oqimning  hosil  bo‘lish  shart-sharoitlari  va  buning  oqibatida  daryolar 
havzalarining suv balansi tashkil etuvchilari ham o‘zgaradi. 
Regionda  amalga  oshirilgan  uzoq  davrli  gidrometeorologik  kuzatishlar 
ma’lumotlarining  ko‘rsatishicha,  hozirgi  kunda  kechayotgan  global  isish  O‘rta 
Osiyo  sharoitida  gidrologik  siklning  ayrim  komponentlarida  trend  sifatida  aks 
etmoqda:  bug‘lanish  qatlami  ortmoqda,  qor  qoplami  kamaymoqda,  tog‘lardagi 
muzlanish  sezilarli  darajada  qisqarmoqda,  gidrometeorologik  qatorlarning 
o‘zgaruvchanligi ham o‘smoqda. 
Suv resurslariga iqlim o‘zgarishining ta’sirini kompleks baholash
 
murakkab 
vazifa  hisoblanadi.  Bu  masala  turli  yondoshuvlardan  foydalanish  yo‘li  bilan  bir 
necha marta o‘rganilgan va qator baholashlar bir-biriga yaqin natijalarni bergan. 
O‘zgidrometga  qarashli  NIGMI  mutaxassislari  tog‘  daryolari  oqimi  hosil 
bo‘lishining  matematik  modeli  asosida  iqlim  o‘zgarishining  turli  ssenariyalarini 
e’tiborga olib, tegishli hisoblashlarni bajarganlar. Natijalarning dalolat berishicha, 
yaqin  20-30  yil  davomida,  iqlimiy  parametrlar  o‘zgarishining  yuqorida  ko‘rib 
chiqilgan  diapazonlarida,  suv  resurslarining  jiddiy  o‘zgarishi  kutilmaydi.  SHu 
bilan  birga  iqlimiy  parametrlarning  yillik  o‘zgarishi  daryo  oqimiga  ham  sezilarli 
ta’sir ko‘rsatadi. Havo haroratining yillik bir tekis ko‘tarilishi sharoitida iqlimning 
isishi tufayli vegetatsiya davridagi o‘rtacha suv sarflari kamayadi. 
Muz  suvlari  hisobiga  to‘yinuvchi  daryolarda  haroratning  yil  davomida 
sezilarli  darajada  ko‘tarilishi  oqimning  asosiy  ko‘rsatkichlari  qiymatlarining 
kattalashishiga olib kelishi mumkin. Lekin, oqimning bu davrdagi mumkin bo‘lgan 
o‘zgarishi  tabiiy  o‘zgaruvchanlik  chegrasida  bo‘ladi  va  oqim  miqdoridagi 
o‘zgarish 3 – 10 % dan 2 – 7 % gacha oraliqda baholanadi. 
Qatorichi  korrelyasiyasini  baholash  va  garmonikani  ajratishga  asoslangan 
hisoblashlar  yaqin  kelajakda  asosiy  daryolar  oqimida  kuzatilishi  mumkin  bo‘lgan 
trendni aniqlashga imkon berdi. Karki (Amudaryo) va Bekobod-CHaqir (Sirdaryo) 

---

 
42 
gidrologik  stvorlari  uchun  tiklangan  shartli-tabiiy  oqim  qatorlarini  tahlil  qilish 
misolida  aytish  mumkinki,  yaqin  yillar  davomida  daryolarning  suvliligi  o‘rtacha 
ko‘p yillik miqdor darajasida bo‘ladi. 2030 yilda, hatto region uchun eng maqbul 
hisoblangan  iqlimiy  ssenariya  (oqim  hosil  bo‘lish  zonasida  atmosfera 
yog‘inlarining  10-20  %  ga  ortishi  va  haroratning  0,5 
0
S  ga  ko‘tarilishi)  dan 
foydalanilganda ham ko‘rib chiqilayotgan zonada yuza oqimning bazaviy o‘rtacha 
qiymatga nisbatan 10 % ga ko‘payishini kutish mumkin. 
Yog‘inlarning  yog‘ish  rejimining  turlichaligini  nazarda  tutadigan 
ssenariyalardan  foydalanish  bilan  bog‘liq  holda  daryolar  oqimining  o‘rtacha 
miqdori hozirgi me’yorga nisbatan 90 – 110 % atrofida, variatsiya koeffitsienti esa 
ko‘p suvli yillarni qamrab olgan hisob davridagi kabi ortishi mumkin. 
 
 
Yirik  daryolar  havzalarida  hosil  bo‘ladigan  suv  resurslarining  iqlim 
o‘zgarishiga  nisbatan  reaksiyasi,  birinchi  navbatda,  daryolarning  asosiy  to‘yinish 
manbalari nisbatlarining o‘zgarishida aks etadi. Bu esa ular gidrologik rejimining 
o‘zgarishiga olib keladi.  
 
Agar hozirgi kunda Piskom daryosi havzasi oqimining hosil bo‘lishida qor 
suvlarining  xissasi  60-75  %  deb  baholansa,  iqlim  o‘zgarishining  turli 
ssenariyalaridan foydalanishga asoslangan modelli hisoblashlarda bu miqdor 15-30 
% ga kamayadi (3.1-rasm).  
 
3.1-rasm. Turli ssenariyalar bo‘yicha Piskom daryosi (Sirdaryo havzasi, qor 
yomg‘ir suvlaridan to‘yinuvchi) oqimining hosil bo‘lishida qor, yomg‘ir va muzlik 
suvlari nisbatlarining bazaviy davrga nisbatan o‘zgarishi.1 – norma, 2 – GFDL, 3 – 
GISS, 4 – UKMO, 5 – CCCM 
Manba:
 
V.E.CHub «Izmenenie klimata i ego 
vliyanie na prirodno-resurso‘y potensial Uzbekistana»
 

---

 
43 
Sirdaryo havzasi daryolari yillik oqimida turli baholashlar bo‘yicha muzlik 
suvlarining hissasi 8-15 % bo‘lsa, kelajakda uning 20 % gacha ortishi kutilmoqda. 
Amudaryo  havzasi  daryolarida  muzlik  suvlari  hisobiga  to‘yinish  32-39  %  gacha 
ortishi  mumkin.  Daryolar  oqimining  yomg‘ir  suvlari  hisobiga  to‘yinishi  hozirgi 
kunda  12-15  %  ni  tashkil  etsa,  kelajakda  bu  miqdor  20-35  %  gacha  ortishi 
mumkin.  
Havo  haroratining  ko‘tarilishi  bilan  atmosfera  yog‘inlarining  katta  qismi 
yomg‘ir  ko‘rinishida  yog‘adi,  oqimning  bug‘lanish  hisobiga  yo‘qotilishi  ortadi, 
tog‘larda qishki qor to‘planishi kamayadi, muzlanishning qisqarishi davom etadi. 
Bu jarayonlar boshqa gidrologik parametrlarda, jumladan, anomal jarayonlar, ya’ni 
sel  hodisalari  va  tog‘  ko‘llari  to‘g‘onlari  buzilishining  faollashuvida  salbiy 
ko‘rinishda  aks  etadi.  SHu  bilan  birga,  ular  boshqa  ko‘rinishdagi,  ya’ni  daryolar 
suv  rejimiga  u  yoki  bu  darajada  ta’sir  etadigan  oqibatlarga  ham  olib  kelishi 
mumkin. 
O‘zgidrometga  qarashli  NIGMI  da  ishlab  chiqilgan  kichik  tog‘  daryolari 
oqimi  hosil  bo‘lishining  matematik  modeli  O‘zbekistonning  turli  balandlik  va 
iqlimiy  zonalaridagi  kichik  havzalar  oqimining  iqlimning  mumkin  bo‘lgan 
o‘zgarishiga  nisbatan  reaksiyasini  baholashga  imkon  berdi.  Mazkur  model 
bo‘yicha  baholash  meteorologik  parametrlarning  o‘zgarishi  asosida  amalga 
oshiriladi.  Kichik  daryolarning  iqlimiy  o‘zgarishlarga  nisbatan  reaksiyasi 
diapazoni ancha katta. To‘yinish manbalari va turli balandlik zonalarida oqimning 
hosil  bo‘lish  qonuniyatlariga  asoslangan  differensial  tahlil  quyidagilarni  bayon 
etishga  imkon  beradi:  eng  katta  o‘zgarishlarni  tog‘larning  muzlikoldi  zonalarida 
kutish  lozim,  Chunki  daryolar  havzalarining  bunday  qismlarida  oqimning  muzlik 
suvlari  hisobiga  to‘yinishi  ortadi,  muzlanish  esa  kamayadi.  Ma’lumki,  muzlanish 
maydoni havza maydonining 1/3 qismiga teng bo‘lganda, oqim hosil bo‘lishida qor 
va muzlik suvlarining hissalari tenglashadi. Bunday sharoitda va, shu bilan birga, 
kutilayotgan  isishda,  atmosfera  yog‘inlarining  har  qanday  o‘zgarishlarida, 
daryolardagi oqim miqdori ortadi. Isish bilan bir vaqtda yog‘inlarning kamayishini 

---

 
44 
ham  hisobga  oladigan  ssenariyalardan  foydalanilganda  o‘rta  va  quyi  balandlik 
zonalarida hosil bo‘ladigan oqim kamayadi.  
Ekstremal  ssenariyalar  asosida  oqimni  umumiy  baholash  shuni  ko‘rsatdiki, 
oqim  hosil  bo‘lish  zonasida  eng  katta  aridlashuv 
SSSM
  modeli  (o‘rtacha  yillik 
haroratning  ko‘tarilishi  6,5 
0
S,  yog‘in  miqdorlarning  kamayishi  11  %)  ga  to‘g‘ri 
keladi. Mazkur model bo‘yicha karbonat angidrid konsentratsiyasining ikki marta 
ortishi sharoitida Sirdaryo oqimining kamayishi 28 % ni, Amudaryoniki esa 40 % 
ni  tashkil  etadi  (3.4-jadval).  Iqlim  o‘zgarishi 
UMKO
  modeli  asosida 
rivojlanadigan  bo‘lsa  ham  noqulay  vaziyat  yuzaga  kelishi  mumkin.  Ma’lumki, 
ushbu model bo‘yicha havo harorati 5,2 
0
S ga ko‘tarilishi, yillik yog‘inlar esa 6 % 
ga  ortishi  mumkin.  Bunday  sharoitda  Amudaryo  oqimining  21  %  ga,  Sirdaryo 
oqimining 15 % ga kamayishi kutiladi.  
3.4-jadval.  
Turli iqlimiy ssenariyalar bo‘yicha Orol dengizi havzasi asosiy daryolari suv 
resurlarining kutilayotgan o‘zgarishlari (bazaviy me’yorga nisbatan % da) 
Daryo 
 
Bazaviy 
me’yor, 
km
3
/yil 
Iqlimiy ssenariyalar 
Mahalliy, 
2030 
yilda 
GFDL 
GISS 
UMKO 
SSSM 
Sirdaryo 
37,9 
Q4 
Q1 
-2 
-15 
-28 
Amudaryo 
78,5 
-3 
0 
-4 
-21 
-40 
Manba: Iqlim o‘zgarishi bo‘yicha O‘zbekiston Milliy axboroti