O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi mirzo ulufbek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

GFDL 
va 
GISS
  ssenariyalariga  ko‘ra  oqim  hosil  bo‘lish  zonasida  o‘rtacha 
yillik harorat 3-4 
0
S ga ko‘tarilib, yog‘inlarning o‘rtacha yillik miqdori esa 10-15 
%  ga  ortadi.  Bunday  sharoitda  Amudaryo  va  Sirdaryo  oqimining  sezilarli 
kamayishini kutmasa ham bo‘ladi. 
2030  yilgacha  tuzilgan  regional  iqlimiy  ssenariyalar  asosida  bajarilgan 
hisoblashlar  ham  daryolar  oqimining  hozirgi  darajada  saqlanishini  ko‘rsatmoqda. 
Lekin,  bunda  oqimning  yillararo  tebranishi  ortadi.  Uzoq  kelajakka  mo‘ljallangan 
baholashlar esa  ancha  tushkun bo‘lishi  mumkin.  Chunki, muzlik suvlari hisobiga 
hosil  bo‘lgan  oqim  muzliklar  degradatsiyasi  tufayli  yildan-yilga  kamayib  boradi. 
Bu  holat,  ayniqsa,  Amudaryo  havzasi  daryolari  oqimining  hosil  bo‘lish  rejimida 
yaqqol aks etishi mumkin. 

---

 
45 
Yuqorida qayd etilganidek mazkur havza daryolarining ko‘plari muzlik-qor 
va qor-muzlik suvlaridan to‘yinadigan daryolar tipiga kiradi. Bu holat oqimning yil 
davomida qishloq xo‘jaligi uchun qulay taqsimlanishi (yillik oqimning 80-90 % i 
aprel-oktyabrda  hosil  bo‘ladi,  to‘lin  suv  davridagi  eng  katta  oqim  iyun-avgustga 
to‘g‘ri keladi) ga sabab bo‘ladi. To‘yinish manbalari bo‘yicha ushbu tipga kiruvchi 
daryolar  ancha  barqaror  rejim  ko‘rsatkichlariga  ega  bo‘ladi.  Biroq,  professor 
G.E.Glazirin  usulida  bajarilgan  hisoblashlarning  ko‘rsatishicha,  muzlanish 
zonasida yoz davrlarida havo haroratining o‘rtacha 0,5 
0
S ga ko‘tarilishi, kelajakda 
muzlik suvlari hisobiga hosil bo‘ladigan oqimning 12 % ga kamayishini ko‘rsatdi. 
Buning  sababini  muzlanish  maydonining  kamayishi  bilan  tushuntirish  mumkin. 
Ma’lumki, muzlanishning  kamayishi  muzning  jadal  erishi va bug‘lanish  hisobiga 
kechadi. Muzlik suvlari va qor zahiralari hisobiga hosil bo‘ladigan oqim kamayishi 
iqlim  isishining  oqibati  bo‘lib,  buning  natijasida  daryolar  oqimining  rejim 
ko‘rsatkichlari  ham  o‘zgaradi.  Masalan,  variatsiya  koeffitsienti  ortadi.  Isishning 
ekstremal  ssenariyalaridan  foydalanilganda,  ekstremal  hodisalar  (sertoshqin  yillar 
oqim  etishmaydigan  davrlar  bilan  almashinib  turishi  mumkin)  ehtimolligining 
ortishini  kutish  lozim.  Daryolar  oqimining  yil  davomida  taqsimlanishining 
o‘zgarishi ham ehtimoldan holi emas. 
 
Oqim  hosil  bo‘lish  zonasida  shakllangan  deyarli  barcha  yuza  oqim 
transchegara  daryolarda  to‘planadi  va  undan  O‘rta  Osiyo  davlatlari  birgalikda 
foydalanadilar.  SHuning  uchun  ham  nafaqat  O‘zbekiston  Respublikasida,  balki 
regiondagi 
barcha 
davlatlar 
uchun 
ham 
suvdan 
foydalanish 
tizimini 
optimizatsiyalash  va  uni  tejab-tergab  ishlatish  juda  muhimdir.  Regiondagi 
vaziyatning  murakkabligi  shundaki,  bugungi  kunda  tiklanadigan  er  usti  suv 
resurslari  deyarli  to‘liq  o‘zlashtirilgan.  Regionda  suv  resurslarining  asosiy 
ist’emolchisi-sug‘orma dehqonchilikdir. Aholi sonining ancha tez o‘sishi, qishloq 
xo‘jaligi  va  sanoatning  rivojlanishi  sharoitida  suvga  bo‘lgan  talab  yanada  orta 
boradi.  O‘rta  Osiyoda  hozirgi  kunda  mavjud  bo‘lgan  suv  etishmasligi  sharoitida 
suv resurslarining kelajakda, nisbatan juda oz miqdorda bo‘lsa ham, lekin barqaror 
kamayib borishi jiddiy muammoni keltirib chiqaradi.  

---

 
46