O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Azlarova yengil sanoat texnologiyasi

40-rasm. Qoliplar konstruksiyasi
64
 
                                                 
64
 Haydarov O.A.  Poyabzal va charm-attorlik buyumlarni modellashtirish asoslari: o‗quv qo‗llanma -T.: Sharq, 2010, 92-
b. 

---

171 
 
Arralangan  ponali  qolipning  tanasida  bir-biriga  nisbatan  75°  burchak  bo‗ylab 
yo‗nalgan  ikkita  shtiftlar  yordamida  ustki  ponani  ushlab  turadi.  Shtiftlarning  bittasi 
(yuqori  qirrasidagi)  prujina  bilan  ta‘minlangan  bo‗lib,  ponani  kiygizayotganda  va 
yechayotganda shtiftni bosib, qolipning tanasiga berkitiladi.  
Bunday  konstruksiyadagi  qoliplarning  eng  asosiy  kamchiligi,  poyabzalni 
qolipdan  yechayotganda  ustki  va  tag  detallari  katta  deformatsiyaga  uchraydi. 
Poyabzalni  qolipdan  yechish  uchun  uning  old  qismi  qolipda  turganda,  orqa  qismini 
qolipdan  siljitish  kerak.  Bunday  siljish  natijasida  poyabzalning  yuqori  ziyi  17  % 
cho‗ziladi, chunki qolipning quyi qismi yuqori qismidan 17 % katta. 
Tutash  qoliplar  (40-b  rasm)  —  poyabzallarni  qolipdan  yechayotganda  hosil 
bo‗ladigan deformatsiyalardan saqlaydi. Bunday qoliplarning tovon qismi old qismi 
bilan  sharnir  orqali  birlashtirilgan.  Bu  bo‗laklar  orasi  35°  yoki  55°  burchak  ostida 
qirqib qo‗yiladi. 
Poyabzaini  qolipdan  yechayotganda  oldin  tovon  qismi  chiqariladi,  so‗ngra 
osongina hech qanday deformatsiyasiz poyabzal sug‗urib olinadi. 
Tutash  qoliplar  o‗zo‗lchamlarini  o‗zgartirmasligi  uchun,  asosan,  plastmassadan 
tayyorlanadi.  Sharnirlarni  tez  ishdan  chiqishi  va  bo‗laklar  tutashgan  qismining 
bikirligining kamligi, ularning eng asosiy kamchiliklari hisoblanadi. 
Siljiydigan qoliplar—ichki usul bilan tanavorni qolipga tortishda ishlatiladi. Bu 
usulda  hajmli  tanavorlar  ishlatilib,  qolip  tanavorga    kiygiziladi,  so‗ngra  maxsus 
mexanizm  yordamida  qolipning  uzunliko‗lchamlari  bo‗yiga  9’0,5  mm  ga  siljitiladi. 
Buning natijasida tanavor qolipning shaklini oladi. 
Siljiydigan qoliplarning uch xil konstruksiyasi bor: 
1. To‗g‗ri  qirqilgan — qolipning old va orqa qismi bo‗yiga harakat qiladi (40-d 
rasm); 
2.  Yoysimon  qirqilgan  —  qolipning    old    qismini  yoysimon  sirpanib  harakat 
qilishi natijasida orqa qismi bo‗yiga siljiydi (40-e, h rasm); 
3.  Yoysimon  qirqilgan  —  qolipning  orqa  qismini  yoysimon  sirpanib  harakat 
qilishi natijasida old qismi bo‗yiga siljiydi (40-f, k rasm). 

---

172 
 
Yordamchi  qoliplar  konstruksiyasi  jihatidan  asosiy  qoliplardan  shakli 
vao‗lchamlari bilan farq qiladi. 
Pardozlash  qoliplarningo‗lchamlari  (41-a  rasm)  shu  razmerga  mos  keladigan 
tortish  qoliplariningo‗lchamlaridan:  tag  yuzasining  uzunligi  5-10  mm,  yon  sirtining 
uzunligi  3  mm,  tag  yuzasi  tovon  qismining  eni  —  5  mm,  qolgan  qismida  1  mm, 
quchoqo‗lchamlari 5—8 mm kichik bo‗ladi.