O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Azlarova yengil sanoat texnologiyasi

 
10.2. Markaziy Osiyo xalqlari poyabzallari konstruksiyasining  
rivojlanish tarixi 
 o‗rta  Osiyo  xalqlari  poyabzallarining  tuzilishi  (konstruksiyasi)  bir  xil,  qadim 
zamonlardan beri saqlab qolgan mahsi, kovush, etiklar (29-rasm) bo‗lib, ular hozirgi 
davrda ham o‗z ahamiyatini yo‗qotgani yo‗q.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
              29-rasm. Markaziy Osiyo xalqining poyabzallari
52
 
 
Yeng  qadimiy  va  sodda  qiyofadagi  poyabzal  choriq  —  cho‗ponlar  hamda 
kambag‗al  xalqning  oyoq  kiyimi  bo‗lib,  bir  parcha  xom  terini  bir  tomonidan  tikib, 
teshikchalar qilib undan tasma o‗tkazib yoki jun arqon yordamida bog‗lab yurishgan. 
Boylar  esa  o‗zlariga  alohida,  yaxshi  oshlangan  teridan,  to‗q  qizil  va  boshqa 
ranglarda,  bezak  choklarga  boy,  naqshli  choriqlarni  eng  malakali  etikd  o‗zlarga 
tiktirib  kiyishar  edi.  Keyinchalik  paydo  bo‗lgan  kavushlarni  erkaklar  ham,  ayollar 
ham  yozda  yalangoyoqqa,  qishda  esa  paypoq  bilan  kiyishar  edi.  Kavushlarni 
kavushchilar  to‗q  jigarrang  qalin  charmdan  tikishgan.  Kavushning  betligi  oyoq 
panjasining kaft va barmoq qismini to‗la berkitib kalla dastakli yoki dastaksiz bo‗lib, 
oyoq  panjasining  tovon  qismini  berkitmas  edi.  Kavushning  poshnasi  tagligi  bilan 
                                                 
52
 
Haydarov O.A.  Poyabzal va charm-attorlik buyumlarni modellashtirish asoslari: o‗quv qo‗ll. -T.: Sharq, 2010, 12-b.
 

---

139 
 
bitta  bo‗lib,  poshna  qismiga  bir  nechta  charm  bo‗lak-larini  qo‗yib,  mix-cho‗p  yoki 
mix yordamida biriktirib qo‗yilar edi. 
Qishda,  boy-badavlat  odamlar  Xiva  bulg‗ori  charmidan  qilingan  uzun  etiklarni 
kiyishar edi. Bu etiklarni Xiva etikd o‗zlari tikishib, bular Xiva etigi deb atalardi. Bu 
etiklarning  qo‗nji    ikki  bo‗lakdan  iborat  bo‗lib,  old  tomoni  tizzadan  yuqorida,  orqa 
tomoni kaltaroq bo‗lgan (29-rasmga qarang). Boshlig‗i esa yaxlit, tag charmi yassi, 
past yig‗ma poshnali, tumshuq qismi  yuqoriga  ko‗tarilgan bo‗lgan. Bunday etiklarni 
o‗zbeklar va qoraqalpoqlar kiyishgan. 
Barcha  Markaziy  Osiyo  xalqlari,  turkmanlar,  o‗zbeklar,  tojiklar,  qoraqalpoqlar 
va tog‗lik xalqlar mahsi kiyishgan. Mahsi ag‗darma etiklarning bir turi bo‗lib, tagligi 
yumshoq  charmdan  qilingan.  Mahsilarningo‗sha  davrdagi  konstruksiyasi  hozir  ham 
saqlanib  qolgan.  Mahsini  qadim-qadimdan  qishda  kalish  bilan,  yozda  kavush  bilan 
kiyishgan. 
Ayollarning  mahsilari  kundalik  (bachkana)  va  ko‗chalik  mahsilarga  bo‗linib, 
kelinlar kiyadigan  mahsi qizil, gul  solingan bo‗lgan.  Oddiy  kundalik  mahsilar sariq 
rangda, tekis qo‗y terisidan, ayrim hollarda jigar rangda ishlab chiqarilgan. 
Qo‗njining  orqa  tomonidan,  ayrim  hollarda,  oldidan  ham  tikishgan.  Qo‗njni 
ko‗pincha  gulchin  bilan  birga  bir  bo‗lak  charmdan  bichishgan.  Tag  charmini  ham 
xuddi shu yumshoq qizil yoki jigarrang charmdan chok yordamida tikishgan. 
Qo‗nj  bilan  betlikni  tikayotganda  bir  parcha  yashil  rangdagi  charm,  sag‗ri 
qo‗yishar  edi.  Sag‗ri  bu  ot  terisining  sag‗ri  qismidan,  oshlangan  yashil  rangdagi 
charm  bo‗lib,  mahsining  ko‗p  yediriladigan  tovon  qismiga  rangli  iplar  yordamida 
tikilar, buning natijasidao‗sha yer mustahkamligi ortar edi. 
XX  asrning  boshlaridayoq  boy-badavlat  shahar  va  qishloqlar  aholisi  kelinlar 
uchun maxsus gulli mahsilar tikishar va bu mahsilarga turli rangdagi charmlarni tilla 
suvi  yuritilgan  iplar  bilan  tikib,  bezashar  va  maxsus  kavushlar  bilan  kiyishga 
mo‗ljallashar edi. 
Kambag‗al  ayollarning  kavushi  erkaklarning  kavushigao‗xshash  bo‗lardi. 
Ko‗pincha qo‗pol qo‗y terisidan, qora rangda tayyorlanar edi. Tagligi qalin charmdan 

---

140 
 
bo‗lib,  kavushning  tumshuq  qismi  uchli,  dastagi  past,  poshnasi  to‗g‗ri  yog‗ochdan 
yoki bir necha charm bo‗laklaridan iborat bo‗lgan.