O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. M. Azlarova yengil sanoat texnologiyasi

3.4. Qo‘llaniladigan uskunalar va bezak berish turlari 
 Matoga  bezak  berish.  Uskunadan  olingan  mato  ―surovoy‖  deyiladi.  Sotuvga 
chiqarishdan  oldin  u  bezak  berish  operatsiyalaridan      o‗tadi.  Mato  buyurtmasining 
turiga  ko‗ra  bezak  turlicha  bo‗ladi.  Ayrimlari  oqartiriladi,  boshqalari  bo‗yaladi, 
uchinchilariga  turli  suratlar  muhrlanadi.  Matolar  yaltiroq  yoki  xira,  silliq  yoki  tukli 
qilib  tayyorlanadi.  Yakuniy  bezashda  ularga  yumshoqlik  yoki  qattiqlik, 
mustahkamlik  va  boshqa  yanada  chiroyliroq  ko‗rinish  berish  maqsadida  ularni 
maxsus tarkibga bo‗ktiriladi.  
Yangi  turli  tipdagi  maxsus  bezaklrni  qo‗llash  natijasida  matolar  assortimenti 
sezilarli  darajada  kengaydi,  matoni  sifati  esa  yaxshilandi.  Masalan:  bezak  berish 
orqali  kapron  tipidagi  poliamit  tolalardan  gafrilangan  matolar  yaratiladi.  Bunda 
matoga naqshga mos keladigan fenol preparati   qo‗llaniladi, unga ko‗ra ayrim joylari 
o‗tirib qoladi,  ayrim  joylarda  esa bo‗rtma  hosil bo‗ladi.  Ikki qavatli  matolar  odatda 

---

43 
 
ustki  qismi  yupqa  kaprondan,  ikkinchi  qavati  esa  viskozadan  iborat  bo‗ladi.  Agar 
bunday  matoga  ishqor  sovug‗ida  ishlov  berilsa,  viskoza  o‗tirib  qoladi,  kapron  esa 
shishadi. Matoda bo‗rttirib ishlangan naqshlar shunday yaratiladi.  
Agar kapron va viskoza tolali matoga maxsus shablonlar yordamida ishqorning 
quyuq  eritmasini  berilsa,  qizdirilgandan  so‗ng  viskoz  tolalar  ishqordan  parchalanadi 
va unda faqat tiniq kapron tolalari qoladi. Natijada matoda ajurli naqsh hosil bo‗ladi.  
Qisqa  (2mm    gacha)  vorsdan  matoga  naqsh  hosil  qilishni  oddiy  va  arzon  usuli 
ishlab chiqilgan bo‗lib, bunday usul ―flokirlash‖ deb ataladi. Berilgan tasvir bo‗yicha 
yopishqoq moddan surilgan mato elektrostatik maydonga joylashtiriladi  hamda kalta 
vors tolalari qo‗shiladi. Vorslar zaryadlanib vertikal holatga keladi va tasvir bo‗yicha 
matoga yopishadi. Yopishqoq modda surilmagan sohada vorslar silkinib turadi. 
Avvalgi  davrda  rangli  tasvirlarni  matoga  tushurish  qo‗lda  bajarilgan.  Bunday 
usul  ―Nabivka‖  deb  ataladi,  shuning  uchun  ba‘zi  naqshli  matolar  shu  nom  bilan 
yuritiladi.  Buning  uchun  relyef  naqshli  maxsus  kesilgan  formalar  (gullar,  monerlar) 
yoki mis plastinkalardan  va  mis simlardan yig‗ilgan naborli formalar tayyorlashgan. 
Bu  vaqtda  rang  bilan  qoplangan  formani  mato  ustuga  qo‗yib  va  uni  bolg‗a  bilan 
urishgan. Tasvir tiniqroq bo‗lishi uchun uni qo‗l barmoqlari bilan bo‗yashgan.  
Ammo bunday usul bilan matoni bo‗yash sekin bajarialdi va qimmatga tushadi. 
Shuning  uchun  hozir  u  deyarli  ishlatilamydi.  Zamonaviy  muhrlovchi  mashinalar  bir 
daqiqada  125  metr  matoga  tasvir  tushurish  mumkin.  Muhrlovchi  mashinada  mato 
tasvir muhrlovchi val va aylanib turuvchi katta silinder orasidan   o‗tadi. Muhrlovchi 
valda  chuqur  o‗yilgan  tasvir  bo‗lib  unga  shotkali  valikda  rang  suruladi.  Muhrlash 
vaqtida  val  matoni  katta  silindrga  siqadi  va  unda  tasvir  hosil  bo‗ladi.  Har  bir 
muhrlovchi  val  tasvirning  faqat  bitta  rangini  matoga  tushuradi.  Shuning  uchun 
zamonaviy  tasvir  muhrlovchi  mashinalarda  16  tagacha  val  bo‗ladi.  Ammo  ba‘zi 
mashinalarda 1 ta val barcha tasvirni berishi mumkin.