O’zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi jizzax politexnika instituti

2.2. Galogenidlarni xossalari va tarkibi.
Galogenlar Mendeleyev kimyoviy elementlar davriy jadvalining VII a guruhchasini tashkil etuvchi elementlar (ular beshta) uchun qo‘llanadigan umumiy nomdir. Galogenlar turkumiga xlor, ftor, brom, yod va astat elementlari kiradi. "Galogen" atamasini 1811-yilda olmon kimyogari I.Shveyger tomonidan, ishqoriy metallar bilan birikib, tuz hosil qiladigan xlor elementini atash uchun taklif qilgan edi. "Galogen" so‘zi yunon tilidagi "tuz tug‘diruvchi" ma'nosini bildiradi. Lekin Shveygerning taklifi umume'tirof etilmadi va taklifligicha qolib ketdi. Keyinroq esa bu atama yana kun tartibiga chiqdi va xlor va unga yondosh elementlarga qo‘yilgan umumiy guruh nomi sifatida fanga kirib keldi. Galogenlarning barchasi - metallmaslardir. Lekin yodda va sun'iy olingan astatda kuchsiz metall xossalari borligi aniqlangan. Galogenlarni o‘rganish nazariy va amaliy kimyoning taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi. Elementlarning tabiiy guruhlari haqidagi tushuncha davriy qonunni kashf etishda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Kislotalarning tarkibi va xossalari, ularning kuchi va oksidlash xususiyatlariga oid hozirgi tasavvurlar galogenlarning kislorodli va vodorodli birikmalarini o‘rganish tufayli shakllangandir. Ftordan yodga o‘tishfa galogenlar ba'zi xossalarining turlicha o‘zgarishlarga asoslanib, rus olimi Ye.V.Biron ikkilamchi davriylik hodisasi mavjudligini aniqladi (masalan xlor kislorodli birikmalarning mustahkamligi, ftorning shunday birikmalarining mustahkamligidan kuchliroqdir; bromda bu xossa yanada susayadi va yodga borganda ortadi). Uglevodorodlarning galogenli hosilalari ko‘pchilik organik moddalarni olishda juda muhim oraliq mahsulot bo‘lib xizmat qiladi. Huddi ana shulardan foydalanish XIX-asrda organik kimyoning taraqqiy etishiga katta turtki bergan edi. Xlorlash usuli mineral va rudalardan turli metallarni ajratib olishda keng qo‘llaniladi. Yodidlarni termik parchalash yo‘li bilan tozalik darajasi nihoyatda yuqori bo‘lgan metallar olinadi. Hozirgi vaqtda ftor kimyosi mustaqil ilmiy fab sifatida ajralib chiqqan. Galogenlarning dastlabki to’rttasi tabiatda anchagina tarqalgan. Oxirgi galogen - astat esa tabiiy radioaktiv yemirilishlarning oraliq maxsulotlari tarkibida uchraydi. Galogenlar atomlarining sirtqi qavatida yettitadan elektron (s2p5 - elektronlar) bo’ladi. Shu sababli, galogen atomi o’ziga yana bitta elektron biriktirib olib, o’zining sirtqi qavatini sakkiz elektronli (ya'ni S2P6) oktet konfigurasiyaga o’tkazishga intiladi. Galogenlarning xammasi xam erkin xolatda kuchli oksidlovchilar bo’lib, ayniqsa, ftor bizga ma'lum bo’lgan barcha oksidlovchilar orasida eng kuchlisi xisoblanadi. Galogenlar gruppasining birinchi a'zosi ftor boshqa galogenlardan birmuncha farq qiladi. U faqat - 1 ga teng bo’lgan oksidlanish darajasiga ega. Uning kislorodli birikmasi -F2O da xam ftor - 1 valentlidir; shuning uchun F2O ning nomi kislorod ftorid deyiladi. Ftorning vodorodli birikmasi vodorod ftorid H2F2 suvda yaxshi eriydigan suyuqlik. Suvni tozalash inshootlarida organik galogenidlar adsorbsiyalanadi GAC yoki PAC qo'zg'atilgan tanklarda.Men bu mavzuda galogenidlar haqida ko’plab malumotga ega bo’ldim menda mavzu yuzasidan tushuncha paydo bo’ldi. Galogenlar metallar va metallmaslar bilan birikib galogenidlar, kislorod bilan oksidlar (ftordan tashqari) hosil qiladi. Galogenlarning atom radiusi ortishi bilan kimyoviy faolligi ftordan yodga tomon kamayib boradi. Oddiy sharoitda ftor va xlor gaz, brom suyuqlik, yod va astat qattiq moddalardir. Astat — radioaktiv element. G. molekulasi ikki atomli. Barcha Galogenlar (ftordan tashqari) suvda eruvchan. Brom bilan yod trixloretan, etanol va b. erituvchilarda yaxshi eriydi. Galogenlar (astatdan tashqari) tabiatda keng tarqalgan; koʻpgina minerallar tarkibiga kiradi. Dengiz suvlari tarkibida boʻladi; erkin holda uchramaydi. Kimyoviy xossalari jihatidan Galogenlarga oʻxshash boʻlgan ditsian (CN)₂, dioksotsian (CON)₂, ditiotsian (SCN)2 psevdogalogenlar, tarkibida CN, CON, SCN guruhlari bor metallar tuzlari psevdogalogenidlar deb ataladi. Bundan tashqari, ular juda kuchli kislotalarni sintez qilish uchun boshlang'ich materiallar hisoblanadi.Metallning valentligiga bog'liq bo'lgan kimyoviy formulalarga ega bo'lgan metall halogenlar deb ataladiganlar ham mavjud. Masalan, gidroksidi metalli galogenidlar MX formulaga ega va ular orasida: NaCl, natriy xlorid; KBr, kaliy bromidi; CsF, ftor sezyum; va LiI, lityum yodid.Ishqoriy tuproq metallari, o'tish metallari yoki p bloki metallarining galogenidlari MX formulasiga egan, bu erda n - metallning musbat zaryadi. Shunday qilib, ularning ayrim misollari: FeCl₃, temir triklorid; MgBr₂, magniy bromidi; AlF₃, alyuminiy triflorid; va CuI₂, kubik yodidi.Shu bilan birga, galogenlar uglerod atomlari bilan ham bog'lanish hosil qilishi mumkin; shuning uchun ular organik kimyo va biokimyoning murakkab dunyosiga kirib borishlari mumkin. Ushbu birikmalar organik galogenidlar deb ataladi va umumiy kimyoviy formulaga ega RX, X har qanday galogen. Ba’zi bir metallardan tashqari deyarli barcha oddiy moddalar bilan reaksiyaga kirishadi. Galogenlash ob'ekti halogen ta'sirida. Ftor va xlor ko'proq elektrofil va ko'proq agressiv halogenlashtiruvchi moddalardir. Brom ftorga ham, xlorga nisbatan ham kuchsizroq halogenlashtiruvchi vositadir, ammo yod ularning hammasidan eng kam reaktiv hisoblanadi. Dehidrohalogenatsiyalash vositasi teskari tendentsiyani kuzatib boradi: yod eng oson organik birikmalardan tozalanadi va floroflorin birikmalari juda barqaror.