O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi j. Abdullayev, I. Ermatov, S. Eshqulov ona tili

2-dars. Unlilar va undoshlarning ifodalanishi

O‘zbek tilining tovush tizimi. Unlilarning ifodalanishi. Ularning talaffuzi va imlosi ustida ishlash. Undoshlarning ifodalanishi.

Undosh tovushlar og‘iz bo‘shlig‘ida turli to‘siqlarga uchrab paydo bo‘ladigan, tarkibi faqat shovqindan yoki ovoz va shovqindan iborat tovushlar tizimi. Ularning talaffuzida havo oqimi sirg‘alib yoki portlab chiqadi. Bu havo oqimi un paychalarini titratib yoki titratmay o‘tadi va b. Ana shular natijasida turli jihatdan bir-biridan farqli undosh tovushlar hosil bo‘ladi. Hozirgi o‘zbеk adabiy tilida undoshlar 23 ta: b, v, g, d, j, z, y, k, l, m, n, ng, p, r, s, t, f, x, ch, sh, q, g‘, h.

Undosh tovushlar quyidagi nuqtai nazarlardan tasnif qilinadi: 1) ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra; 2) hosil bo‘lish o‘rni (nutq a’zolarining ishtiroki)ga ko‘ra; 3) hosil bo‘lish usuliga ko‘ra; 4) tanglay ishtiroki (palatalizatsiya)ga ko‘ra.

Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko‘ra undoshlar ikki asosiy turga bo‘linadi: 1) sonorlar; 2) shovqinlilar.

Hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra undoshlar uch turga bo‘linadi: 1) lab undoshlari; 2) til undoshlari; 3) bo‘g‘iz undoshi.

Hosil bo‘lish usuliga ko‘ra undoshlar to‘rtga bo‘linadi: 1) portlovchilar; 2) sirg‘aluvchilar; 3) titroq tovush; 4) qorishiq tovush.