O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

Transmissiya – kuch uzatuvchi qismlar. Avtomobil harakatlanganda unga ta’sir etuvchi kuchlar har bir daqiqada uzluksiz va ixtiyoriy ravishda o‘zgarib turadi. Avvalambor, avtomobilga ta’sir etayotgan kuchlarning o‘zgarishi yo‘l sharoitiga, uning tezligi va tezlanishiga bevosita bog‘liq bo‘lib, bularning vaziyatiga qarab avtomobilning yetaklovchi g‘ildiraklariga dvigateldan kelayotgan burovchi momentni o‘zgartirib turish lozim bo‘ladi. Bu vazifalarni bajarish uchun avtomobilda kuch uzatmasi (transmissiya) qo‘llaniladi.
Transmissiya bir-biri bilan uzviy bog‘langan mexanizm va agregatlardan tashkil topib (ilashish muftasi, uzatish qutisi, kardanli uzatma, asosiy uzatma va yarim o‘qlar), burovchi momentni dvigateldan avtomobilning yetaklovchi g‘ildiraklariga uzatib beradi. Shu bilan birga transmissiya orqali burovchi momentni o‘zgartirish chog‘ida u o‘zgaradi va yetaklovchi g‘ildiraklarga bo‘lib tarqatiladi.
Karyer avtotransporti ish rejimi dvigatel yuklanishining keskin o‘zgarishi bilan tavsiflanadi. Harakat uzatishni moslashtirishning keng diapazonini ta’minlovchi transmissiya qo‘llanilganda dvigatel quvvatidan maksimal foydalanishga erishiladi.
Karyer avtosamosvallari transmissiyasi quyidagi talablarga javob berishi kerak: yuklangan mashinaning uzoq davomli qiyaliklarda va nishabliklarda yuqori tezliklarda harakatini hamda ravon joyidan qo‘zg‘alishini ta’minlash; zarb va tebranishlarni yumshatish tufayli dvigatel va kuch beruvchi qismlarning ishlash muddatini oshirish qobiliyatiga ega bo‘lishi; avtomobilning boshqarilishini yengillashtirish.
Karyer yuk avtosamosvallarida ikki xil transmissiyalar qo‘llaniladi: gidromexanik (4.10-rasm, a) va elektromexanik (4.10-rasm, b).
Gidromexanik transmissiya dvigatel (D) bilan birlashgan muvofiqlash-tiruvchi reduktor, gidrotransformator (GT), uzatish qutisi (KP) va aylanma harakatni orqa ko‘prik (ZM – zadniy most) orqali g‘ildiraklarga uzatuvchi kardan vali (KV) dan tashkil topgan.
Transmissiyaning asosiy uzeli gidrotransformator hisoblanib, uning yordamida suyuqlik bosimi avtomatik tarzda (aylanish momentini pog‘onasiz o‘zgartirish hisobiga) burovchi momentga o‘zgartirilib avtomobil g‘ildiraklariga uzatiladi.

4.10-rasm. Karyer avtomobillari transmissiyalari

Elektromexanik transmissiya dvigatel (D) bilan aylantiriluvchi generator (G), g‘ildiraklarni reduktor (R) orqali harakatga keltiruvchi parallel yoki ketma-ket ulangan tortish dvigatellari (TD), moslashtirish va boshqaruv apparatlari (AU)dan tashkil topgan.

Elektromexanik transmissiyada o‘zgarmas va o‘zgarmas-o‘zgaruvchan tok sistemalari qo‘llaniladi. Birinchi holatda mustaqil qo‘zg‘atishli o‘zgarmas tok generatori va o‘zgarmas tokda ishlovchi tortish dvigateli qo‘llaniladi. Bu sistema (BelAZ – 549 va BelAZ – 7519 samosvallarida qo‘llaniladi) soddaligi bilan ajralib turadi, lekin elektr uskunalarining nisbatan og‘irligi bilan xarakterlidir. Ikkinchi holda o‘zgaruvchan tok generatori, kremniyli to‘g‘rilagich bloki va o‘zgarmas tokda ishlovchi tortish elektrodvigatellari qo‘llaniladi.
Avtomobil elektryuritmasi ikki xil: tortish va Elektrodinamik tormozlash rejimida ishlaydi.
Tortish rejimida dvigatelning mexanik energiyasi generator yordamida elektr energiyaga aylantiriladi va tortish elektrodvigatelini ishga tushiradi.
Elektrodinamik tormozlash rejimida avtomobil nishablikda yoki inersiya bilan harakatlanayotganda g‘ildiraklardan hosil bo‘layotgan mexanik energiya tortish elektrodvigateliga (bu holatda generator rejimida ishlaydi) uzatiladi. Tok zanjiriga rezistrni ulash bilan tortish elektrodvigatellarida (generatorlarda) tormozlash momenti hosil bo‘ladi. Valdagi bu tormozlash momenti avtomobil harakat tezligini kamaytirishga yoki bir xilda ushlab turishga xizmat qiladi.