O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

Lokomotivlar va ularning tuzilishi
Kar’yerlarda lokomotivlar sifatida parovozlar, elektrovozlar va teplovozlar ishlatiladi. Kar’yerlardagi qiyin kon-geologik va kon-texnik sharoitlarni xisobga olgan xolda, lokomotivlarga quyidagi asosiy talablar qo‘yiladi: kar’yer qiya yo‘llarida tezlikning sezilarli kamayishlarisiz, poyezd sostavini tortib chiqish; egrilik radiusi 80-100 m gacha bo‘lgan qayrilish yo‘llarda ishlay olish; energiya ishga doimiy tayyorligi.
Elektrovoz transporti.
Kar’yer transportini ustida olib borilgan tadqiqotlar, taxlillar va ko‘p yillik tajribalar shuni ko‘rsatadiki, kar’yer sharoitlarida ko‘proq elektrovoz trasporti samaraliroq ishlatiladi.
Ochiq kon ishlarida elektrovolar doimiy va o‘zgaruchan tokda ishlaydi. Doimiy tokda ishlaydigan elektr tortuvchilar 550, 750, 1500 va 3000 v kuchlanishlarda ishlashi mumkin. Zamonaviy qudratli elektrovozlar asosan 1500 v kuchlanishda ishlaydi. Bir fazali O‘zgaruvchan tok tizimi o‘zgarmas tok tizimidan qator afzalliklari bilan farqlanadib, bunda qimmatbaxo to‘grilagich (o‘zgaruchan tokni o‘zgarmas tokka aylantiruvchi) podstansiya talab etilmaydi.
O‘zgaruvchan tokda, normal chastotada ishlovchi yuqori samarali tortish dvigatelini yaratish qiyinligi hozirgi vaqtgacha o‘zgaruvchan tok elektrovozlarini ishlab chiqarishni qiyinlashtirmoqda. Keyingi vaqtlarda bir fazali o‘zgaruvchan tokda yuqori kuchlanishlarda ishlatiladigan elektrovozlar ishlab chiqarilmoqda, biroq ularda xam shaxsiy to‘grilagich qurilmasi o‘rnatiladi, bunda elektr ta’minotida bir qancha soddalashish va yengillashish yuzaga keladi.

115-rasm. Elektrovoz 14 KR:

1-rama; 2-ikki pogonali reduktor; 3-elektrovozni osilishi; 4-Tormozlash tizimi; 5-kumdonlar; 6-tortish dvigatellari; 7-tok kabul kilgich; 8-ishga tushirish karshiliklari; 9-kabina


Elektrovoz transportining asosiy afzalliklari.
Elektrovoz transporti kar’yerlarda quyidagi afzalliklari uchun ko‘proq tarqalgandir:

1. 
   Elektrovoz transporti kar’yerlarda 40-450/00 qiyalikkacha iqtisodiy samarador ishlay oladi;
   
2. 
   Elektrovoz transportining foydali ish koeffitsiyenti 16-18% ni tashkil qiladi;
   
3. 
   Elektrovozlar kichik o‘lchamli (bazali) buriluvchi telejkalar shaklida ishlanganligi uchun kichik burilish radiusli yo‘llarda yaxshi burila oladi;
   
4. 
   Elektrlashtirilgan transportda lokomotiv brigadalarning ish sharoitlari bir muncha osonlashadi;
   
5. 
   Elektrovozlar xarakatlanmasdan turganlarida, ayniqsa ochiq konlarda yuk ortish va tushirish, yo‘ldan-yo‘lga o‘tish joylaridagi kutish maydonchalarida xamda ma’lum yo‘l uchastkalaridagi erkin xarakatlari davomida umuman energiya iste’mol qilinmaydi;
   

Kamchiliklari:

1. 
   Kar’yer suriluvchan ish zaboylarida kontakt tarmog‘ining mavjudligi;
   
2. 
   Elektrlashtirilgan transportda kontakt tarmog‘i tortish va tortish nimstansiyalari qurilishi kabi ata birinchi navbatdagi sarf-xarajatlar talab etadi;
   
3. 
   Relslarni qaytish o‘tkazgichi sifatida ishlatilishi yo‘l xo‘jaligiga bir muncha qiyinchiliklar tug‘diradi.
   

Elektrovozlar turlari va asosiy ko‘rsatkichlari.
Elektrovozlarni asosiy farq qiluvchi jixatlari quyidagilardir: elektr energiyasini qabul qilish usuli, g‘ildiraklari formulasi va kuzovi o‘lchamlari.
Elektr energiyasini qabul qilish bo‘yicha elektrovozlar kontaktli, Akkumlyatorli, kontakt-kabelli, kontakt-akkumlyatorli va kontakt dizelli turlariga bo‘linadi.
1. Kontaktli elektrovozlar 40-45 0/00 qiyalikda o‘z tezligini kamaytirmasdan torta oladi. Dvigatellari quvvati 2000-2500 kVt ga yetadi. Kamchiligi – kontakt tarmog‘ini mavjudligi bo‘lib, kon ishlarini olib borishni qiyinlashtiradi, ayniqsa doimiy suriluvchi ish maydonlarida.
2. Akkumlyatorli elektrovozlarning asosiy afzalligi kontakt tarmog‘ini talab etmasligidir. Akkumlyator batareyalarining quvvat xajmi chegaralanganligi uchun ishlatilish ko‘lami xam chegaralangan bo‘ladi, asosan manevr ishlarida qo‘llaniladi. Birikish og‘irligi 60-70 t ni, dvigateli quvvati 150-200 kVt ni tashkil etadi.
3. Kontakt-kabelli elektrovozlar elektrlashtirilmagan ustuplarda va ag‘darmalarda ishlatilib, kabel barabaniga ega bo‘ladi. Talab etiladigan kabelning uzunligi, elektrovozning kichik tezligi, kichik quvvati va kabellarning tez ishdan chiqishi bu turdagi elektrovozlarni amalda qo‘llashni qiyinlashtiradi va deyarli ishlatilmaydi.
4. Kontakt-akkumlyatorli elektrovozlar suriluvchan va ag‘darma yo‘llarida kontakt tarmog‘ini o‘tkazishni bekor qiladi. Ular asosiy yo‘llarda kontakt orqali, tarmoq o‘tkazilmagan yo‘llarda akkumlyator batareyalari orqali elektr quvvati bilan ta’minlanadi. Bu elektrovozlar kontaktli elektrovozlarga qaraganda bir muncha murakkab konstruksiyaga ega, ishlatish va ta’mirlash bir muncha murakkabliklar keltirib chiqaradi.
5. Kontakt-dizelli elektrovozlar qo‘shimcha dizel qurilmasiga egadir. Dizel generatori elektrovoz nominal quvvatidan 40-50 % ni aylantira oladi. Bu elektrovozlar kontaktli elektrovozlarga


1.17-rasm. YEL-1 elektrovozi.

qaraganda 20-25 % qimmatdir. Bu elektrovozlar AQSH konlarida ishlatilgan, birikish og‘irligi 125 t, elektrovoz dvigateli quvvati 1000 kVt, dizel generatori quvvati esa 650 ot kuchini tashkil etadi.

Kar’yer elektrovozlari birikish og‘irligiga bog‘liq ravishda ikki o‘qli, to‘rt o‘qli va olti o‘qli ko‘rinishida ishlab chiqariladi. Kichik radiusli egri yo‘llarda elektrovozlarning ravon xarakatini ta’minlash uchun odatda elektrovozlar buriluvchi telejkalarga o‘rnatiladi. Odatda xar ikala o‘q bitta telejkaga o‘rnatiladi. Kar’yer elektrovozlari xar bir o‘qi yurituvchi xisoblanib, alohida elektr yuritgich bilan ta’minlangan bo‘ladi.

1.18-rasm. ОПЭ1 o‘zgaruvchan tok tortuvchi agregati

Elektrovozlar o‘qlar va g‘ildiraklar soniga qarab quyidagicha o‘q formulasiga ega bo‘ladi. Masalan: 2₀+2₀+2₀ (13Е1, 21Е1 elektrovozlari). Formulaga ko‘ra uchta telejka(uchta yig‘indi), xar bir telejkada ikkita (2) o‘q, xar bir o‘q yurituvchi (₀) , (+) belgisi esa telejkalar o‘zaro bog‘langan degan ma’noni bildiradi.

Elektrovozlar asosiy ko‘rsatgichlari birikish og‘irligi va quvvatidir. Kar’yer ishlab chiqarish quvvatlari, chuqurligi va o‘lchamlari turli xildagi birikish og‘irlik va quvvatdagi elektrovozlarni qo‘llashni talab etadi.
Xaqiqatan, yuk o‘tkazish qobiliyati yuqori yo‘llarga ega bo‘lgan katta yuk oqimiga ega bo‘lgan kar’yerlarda og‘ir poyezdlarni tortish uchun katta birikish

119-rasm. ПЭ2М tortish agregati

og‘irligiga ega bo‘lgan elektrovozlar ishlatiladi. Boshqa tarafdan kar’yer chuqurligi oshishi bilan chiqish yo‘llari profili qiyinlashadi va o‘z navbatida elektrovozdan yuqori kuvvat talab etadi.
Shuning uchun barcha sharoitlar doirasida iqtisodiy samarador ishlay oladigan elektrovozlar yaratish zaruriyati tug‘iladi.
Elektrovoz mexanik, pnevmatik va elektr qismlardan tashkil topgan. Mexanik qismlariga kuzovi, yurish uskunalari, zarb-tortuvchi asboblari, pnevmatik qismlariga – tormozlash tizimi va boshqarish asboblari, elekt qismlariga esa – tortuvchi elektryuritmalari, yordamchi mashinalari, tokqabulqilgich va elektrovozni boshqarish apparatlari kiradi.
Misol tariqasida ko‘mir va ruda kar’yerlarida ko‘p qo‘llaniladigan olti o‘qli 21Е1 va YEL-1 kontaktli elektrovozlarining tuzilishini ko‘rib chiqamiz.