O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti Olmaliq filiali “Mashinasozlik texnologiyasi”

Legirlangan po’latlarga termik ishlov berish

Turlicha legirlangan po'latlardan olingan namunalarni xar qaysi po'lat uchun optimal bulgan temperaturagacha tsizdirib, sungra toblagandan keyin, bir xil temperaturada bushatib, ularning mexanik xossalarini bir-biriga solishtirib kursak, legirlovchi elementlarning turlicha ta'sir etganligini kuramiz. Bushatish vaqtida martensitning parchalanish protsessini qiyinlashtiruvchi elementlar, masalan, molibden, volьfram, vanadiy, kremniy va boshqalar bilan legirlangan po'lat namunalarining puxtaligi tarkibida bunday elementlar kam yoki butunlay bulmagan namunalarnikiga tsaraganda yuqori, plaetikligi va qovushoqligi esa past buladi. Molibden, volьfram, vanadiy, titan, tsirkoniy, alyuminiy va boshqalar bilan legirlangan po'latlarning nadaunalari toblangandan keyin ularning donalari ancha mayda buladi, chunki bu elementlar austenit donalarining yiriklashuvini qiyinlash-tiradi, mayda donali po'latning qovushoqligi esa yuqori buladi. Agar evtektoidgacha bulgan maxsus po'latni tarkibida xuddi shuncha miqdor perlit bulgan oddiy (uglerodli) po'lat bilan solishtirib kursak, maxsus po'latning puxtaligi uglerodli po'latnikidan ancha yuqori ekanligini kuramiz. Buning sababi shuki, maxsus po'latdagi ferrit toza ferrit bulmay, balki legirlangan ferritdir.

Binobarin, legirlovchi elementlar po'latning mexanik xossalarini oshiradi. Po'lat qanchalik ko'p legirlangan bulsa, uning puxtaligi shuncha yuqori, qovushoqligi bilan plastikligi esa shuncha past bo'ladi.
Shuni xam aytib utish kerakki, po'latning mexanik xossalari bushatish temperaturasiga xam bog'liqdir bushatish temperaturasining pasayishi po'latning mexanik xossalariga legirlovchi elementlarning ortishidagi kabi ta'sir etadi.
Po'latni toblash va, shundan keyin, etarli darajada yuqori (500—- 6bO°S) temperaturada bushatib, sorbit struktura xosil qilish protsessii po'latni yaxigilash deb, bunday termik ishlangan po'lat esa yaxщilangan po'lat deb ataladi. Legirlanganlik darajasi turlicha. bulgan pulatlarning bushatilish temperaturasini o'zgartirish yuli bilan ularning puxtaligini bir xil tsilish mumkin. Demak, xar xil po'latdan olingan namunalar toblanib, ularning butun kesimi buyicha martensit struktura xosil qilingandan keyin, bushatish temperaturalari щu namunalarning puxtaligi bir xil buladigan tsilib tanlansa, mayda donali bushatilgan martensitning mexanik xossalari, po'latning tarkibidan qatt'i nazar, bir xil buladi.
Endi konstruktsion po'latlarning qanday sinflarga bulinishy bilan tanishib chiqaylik.
Konstruktsion po'latlar tarkibidagi uglerod miqdoriga kura, ikki sinfga:| kam (0,1—0,5%) uglerodli, ya'ni tsementitlanadigan po'latlarga va urtacha (0,3— 0,45%) uglerodli—yaxshilanadigan po'latlarga bulinadi.
Tsementitlanadigan konstruktsion po'latlar. Detallar tsementitlangandan va toblanib, past temperaturada bushatrgandan keyin detalning sirtqi qatlami qattiq, ichki qatlami (uzagi) esa qovushoq buli: shi uchun bunday detallar; yuqorida aytib utilganidek, kam uglerodli po'latlardan tayyorlanadi.
Uglerodli po'latlarnink toblanuvchanligi kuchsiz bulganligi uchun, bunday po'latlardan yasalgan detallar tsementitlanib, sungra toblanganda ularning tsementitlangan sirtqi qatlamlarigina etarli darajada qattiq buladi. Legirlangan po'latlardan yasalgan detallar toblanib, sungra past temperaturada bo'shatilgandan keyingi ular ichki qatlamining puxtaligi po'lat tarkibidagi legirlovchi elementlar miqdoriga bog'liq, ya'ni legirlovchi elementlar miqdori tsancha kup bulsa, ichki qatlamning puxtaligi shuncha yuqori buladi. Aytilganlarga muvofiq, tsementitlanadigan konstruktsion po'latlarni uch gruppaga: uglerodli po'latlar, kam legirlangan po'latlar va nisbatan kuproq legirlangan po'latlarga bulish mumkin. Uglerodli po'latlar tsementitlanib, sUngra toblanganda ularning uzagi puxtalanmaydi, kam legirlangan po'latlarning o'zagi sal puxtalanadi, nisbatan kuprots legirlangan po'latlarning uzagi esa ancha puxtalanadi. Uchinchi gruppa po'latlari jumlasiga tarkibidagi legirlovchi elementlar miqdori nisbatan kam, ammo uglerod miqdori kuproq bulgan po'latlar xam kiradi.

Foydalanilgan adabyotlar:

https://uz.wiktionary.org/wiki/legirlangan_po%27latlar
http://staff.tiiame.uz/storage/users/323/presentations/vZp0UydOV31ldjbbo45glhFH0pRj0ANrlOphTO4r.pdf
A.S.To’raxonov “VIII BOB. LЕGIRLANGAN KOTISHMALAR“