O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

Radiatsiyaviy holatni baholash deganda -joylarni radioaktiv zararlanganlik tavsifnomasi va ularning fuqarolarga, texnika, qurilish va imoratlarga hamda hayvon va o’simliklarga ta’siri tushuniladi.

Tavsifnomaga quyidagilar kiradi:

• obyekt xududidagi ionlashtiruvni nurlanishni xavflilik darajasi;

• radioaktiv modda bilan zararlangan xudud o’lchami;

• radiatsiya xavfining iqtisodiyot Obyektlariga, tarmog’iga qanchalik zarar yetkazganlik darajasi va boshqalar.

Radiatsiya holatining natijalariga qarab zararlangan joylarda aholiga davolash va profilaktik choralarini qo’llash zarurligi aniqlanadi. Razvedkaning bergan ma’lumotlari asosida radiatsiyaviy holatni aniqlash va baholash mumkin, bunday ma’lumotlarni tuman, shahar viloyat va Respublika fuqaro muhofazasinig rahbarlari, ularning shtablari qabul qiladilar. Radiatsiyaviy holatni baholash bilan bog’liq bo’lgan hisoblarni bajarishda turli formulalar, jadvallar, radiatsiyaviy o’lchov lineykasi va boshqa hisoblash jihozlaridan foydalaniladi.

Radiatsiyaviy holatni baholashda ob havoning tekshirish stantsiyalaridan kuniga bir necha marta shamolning o’rtacha tezligi va yo’nalishi to’g’risidagi ma’lumotlar uzatilib turiladi. Lekin bunday ma’lumotlarni kerakli joylarga etkazish ko’p vaqtni talab qiladi. O’z vaqtida chora-tadbirlarni o’tkazish uchun bunday ma’lumotlarni amalda portlashdan keyin, darhol bilish kerak bo’ladi. Hech bo’lmaganda aslaha portlaganini bildiruvchi bitta ko’rsatkichi ma’lum bo’lishi kerak. Masalan, portlash turini bilish, joylarni radioaktiv zararlanish nuqtai nazardan tezlikda radiatsiyaviy holatni baholashga imkon beradi. Shuning uchun bunday holatlarda ta’kidlangan ko’rsatkichlarni taxminan baholashni bilish zarur. Masalan, oddiy soat yordamida portlash vaqtini va portlash joyigacha bo’lgan masofani taxminan aniqlash mumkin. Buning uchun sariq chaqmoq xosil bulgandan to tovush tulqini kuzatuv joyiga etib kelgunga qadar utgan vaqt soniyada aniqlanishi kerak.

Eng qiyin masala portlash quvvatini aniqlash hisoblanadi. Ammo uning taxminan qiymatini bilish mumkin. Buning uchun portlash, avariya sodir bo’lgandan so’ng chang ustunini yerdan maksimal balandligi “N” va bulutni ko’rinib turgan gorizontal diametri “D” aniqlanib, so’ngra ularning nisbatiga ko’ra, radioaktiv holat aniqlanadi.

Radioaktiv holatda yer ustida radioaktiv bulut shamol ta’sirida uzoq joylargacha tarqalib, yerga tushadi va o’sha joylar taxminan 4 ta zararlangan xududga bo’linadi. Zararlangan joylarning (A,B,V,G xududlari) radioaktiv holatini baholash quyidagi tartibda aniqlanadi:

• radioaktiv shikastlangan joylarning ko’lami aniqlanadi;

• radioaktiv shikastlangan hududlar xaritaga tushiriladi;

• boshlang’ich shikastlanish vaqti aniqlanadi.