O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta Maxsus ta’lim Vazirligi Islom Karimov nomidagi Toshkent Davlat texnika universiteti Olmaliq filiali

XULOSA

ADABIYOTLAR

Kirish
Inson o’z bilimidan foydalanib rudadan metalni, metaldan kerakli sifatdagi po’latni, po’latdan zarur shakldagi tayyorlanmani, tayyorlanmaga mexanik ishlov berib kerakli sifatdagi detalni tayyorlaydi. Va nihoyat detallardan mashinani yig’adi.

Barcha bu jarayonlar mashinani tayyorlash texnologiyasi deb ataladi.

Texnologik fanlarning rivojlanishining zamonaviy bosqichlarida mashina ishlab chiqarish texnologiyasining barcha jarayonlaridagi hamma bilimlarni bitta mutaxassislik hajmida birlashtirish juda qiyin.

SHuning uchun ham ishlab chiqarish texnologiyasi mustaqil ahamiyatga ega bo’lgan, rudalarni boyitish texnolgiyasi, metallurgiya texnologiyasi, quymakorlik texnologiyasi, temirchilik-shtamplash texnologiyasi, termik ishlov berish texnologiyasi va x.k. soxalardan iborat.

Mashinasozlik texnolgoiyasi fanida ishlab chiqarishning oxirgi bosqichlari hisoblangan tayyorlashning mexanik ishlov berish va mashinani yig’ish kabi texnologik bilimlar majmuaviy o’rganiladi.

Mashinasozlik texnologiyasi fanining maqsadi mashinalarni yig’ish va detallarga mexanik ishlov berish bo’yicha texnologik jarayonlarni va operatsiyalarni kerakli tartibda tahminlashni loyixalash, ishlab chiqish va mehyorlash bo’yicha bilimlar majmuasini berishdan iborat

Mexanik ishlov berish xatoligini ikki kategoriyaga bo`lishi mumkin: sistematik va tasodifiy xatoliklar.

Sistematik xatolik, doimiy tahsir qiluvchi faktorlar tahsirida yuzaga keladi va tayyorlanma partiyasiga ishlov berishda kattaligi bo`yicha o`zgarmas bo`ladi.

Masalan: dastgox va moslamaning noaniqligi xisobiga olinadigan xatolik, sistematik xatolikka kiradi. Ularni oldinlan ko`rish va olish mumkin, shuning uchun xam ularni bartaraf etish yoki tenglashtirish mumkin bo`ladi.

Tasodifiy xatolik, oldindan aniqlash imkoni bo`lmagan va o`zaro bog’liq bo`lmagan ko`p sonli faktorlar tahsirida yuzaga keladi.

Tasodifiy xatlikka: tayyorlanmani o`rnatish xatoligi dastgoxni o`lchamga sozlash xatoligi: Texnologik tizimni qayishuvchanlik itarishidan yuzaga keluvchi, ishlov berish xatoliklari misol bo`lishi mumkin. Partiyadagi xar bir detal uchun tasodifiy xatolikni amalda aniqlash mumkin bo`lmasligiga qaramasdan, matematik statistika yordamida bu xatoliklarni o`zgarish chegaralarini o`rantish mumkin.

Buning uchun mexanik ishlovdan keyin qiziqtirgan o`lchamni ko`p marta o`lchash amalga oshiriladi. O`lchanmalar jamlanmasi qator guruxlarga bo`linadi. Xar bir guruxga, o`lchami belgilangan interval ichida yotgan tayyornmalar kiradi.

Masalan quyidagi o`lchanmalar olingan:

7,920¸7,960		7.960¸8.00
7.920	Interval 0.008	7.960	Interval 0.005
7.928		7.965
7.936		7.970
7.944		7.975
7.952		7.980
7.960		7.985
		7.990
		7.995
		8.00

Xar bir intervaldagi detalar soni m bilan belgilanadi va absolyut chastota deyiladi.

absolyut chastota mni detallarni umumiy soni n ga nisbati nisbiy chastota deyiladi.

Agar absissa o`qi bo`yicha nisbiy chastota qo`yilsa egrilikni taqsimlanishi xosil bo`ladi.

Bundan tashqari o`lchamlarning yoyilishi teng extimollar, Releya, Simpsimon va boshqa qonunlariga bo`ysinishi mumkin.

Teng extimollar qonuni. Bir xil extimoldagi tasodifiy kattalik berilgan chegaradagi xar qanday qiymati qabul qilishi mumkin. Bu qonunga vaqt bo`yicha chiziqli o`zgaruvchan (kesuvchi asbobni yeyilishi, issiqlik deformatsiyasi), dominirlash faktorlar keskin tahsir ko`rsatuvchi o`lcham xatoliklar bo`ysunadi.

o`lchamlarni yoyilish maydoni
Releya qonuni Bu qonun shakl og’ishlarni ( ovallik, konuslik, va boshqalar) va geometrik xatoliklarni (fazoviy) tushuntirish uchun qo`llaniladi.

Simpson qonuni O`zgarishi vaqt bo`yicha boshlanishida sekin, keyin tezlashuchan, o`zgaruvchan xarakterdagi dominirlash faktorlari tahsir ko`rsatuvchi o`lcham xatoliklarini tushuntirishda ishlatiladi.

Ko`p sonli tadqiqotlarning ko`rastishicha, o`lchamlarning taqsimlanishi mehyorlashgan qonun yoki Gauss qonuni bo`yicha amalga oshar ekan.

Bu egri chiziq quyidagi tenglashda ifodalanadi:

qaerda: F - argumentni o`rtacha kvadrat og’ishi, yoki yoyilishi markazi yaqinida o`lchamlarni

qanchalik zich guruxlanishini ko`rsatuvchi o`rta arifmetik o`lcham x

e – natural lagoraifm asosi;

a – egri chiziq ordinatasi maksimumga erishgandagi abtsissa qiymati yahniy:

x=a bo`lganda u=y<sub>max</sub> bo`ladi.

:

Egrilikni almashish nuqtasi, simmetrik o`qidan F masofa uzoqlikda bo`ladi.

F ni qiymati egrilik shaklini xarakterlaydi. F qanchalik katta bo`lsa egrilik va yoyilish maydoni xam shunchalik katta bo`ladi.

qaerda n – o`tkazilgan o`lchamlar soni

xi – joriy o`lcham qiymati

y=f(x) – extimollik zichligi

x_ur – o`rtacha arifmetik o`lcham

Egrilikni taqsimlanishi bilan chegaralngan maydon, dastgox sozlanishi o`zgarmasdan ishlov berilgan, tayyorlanmani masshtabdagi to`la sonini aniqlaydi.

Agar, tayyorlanmaning minimal va maxsimal o`lchamlari b<sub>min</sub> v b<sub>max</sub> belgilangan bo`lsa, o`lchamlari ana shu oraliqda bo`lgan tayyorlanmalar yaroqli bo`ladi. Bu o`lchamlar oralig’ida chegaralangan maydon, yaroqli tayyorlanmalar sonini aniqlaydi.

Yaroqli tayyorlanmalarni olish extimoli, shtrixlangn maydonni butun maydonga nisbati bilan aniqlandi.

Berilgan intervalga tegishli maydonni farqi x=x_i-x_o`r integral orqali aniqlanadi.


Bu integral odatda F(Z) funktsiya ko`rinishida if odalanadi.

CHunki

Butun maydonni birga teng (yoki 100%) deb xisoblab, quyidagiga ega bo`lamiz.

SHuning uchun (Z) berilgan intervalga tegishli og’ish ±x egrilik maydonni butun maydonga nisbatini ifodalaydi. Bundan chiqadiki (Z) qiymati ±x interval chegarasida o`lchamlarn olish extmolini aniqlaydi.

(Z) qiymatlari jadvalda beriladi.

ga ega bo`lgan xolda

x=zqF xosil qilamiz

z=3qabul qilib, x=3F; ±x=6F ega bo`lamiz

Tablitsa bo`yicha z=3 bo`lganda, (Z)0.9973 bundan chiqadiki ±3F oralig’ida olinadigan o`lchamlar extimoli 99,73% tashkil qilar ekan.

SHunday qilib 6F yoki ±3F; amalda xisobga olish zarur bo`lgan shlchamlarni eng ko`p yoyilishini aniqlaydi.

Boshqacha qilib aytganda, qator kuzatishlarda xo`r va F ni aniqlab va 6F ni qabul qilib, egrilik taqsimlanishini qurmasdan turib, o`lchamlarning yoyilishi maydoniki aniqlaymiz.

Bayon etilgan usul, belgilangan aniq sharoitda bajariladigan, ishlov berish jarayoniga tahsir qiluvchi aniqlikni obhektiv baxolash imkonini beradi.

F(Z) jadvali

Z	F(Z)		Z	F(Z)		Z	F(Z)
0,0 0,1 . . . .	0,000 0,707 . . . .		2,0 2,1 . . . .	0,9545 0,9643 . . . .		3,0 3,1 . . . .	0,9973 0,9980 . . . .

Xulosa
Aniqlikka еrishguncha ishlov berish va о’lchash» usuli quyidagi afzalliklarga еga:

-noaniq dastgohlarda aniq ishlov berishga еrishiladi; tanavorga noaniq dasgohda ishlov berilganda, yuqori malakali ishchi bu usul yordamida tanavor xatoligini aniqlashi va yо’qotishi mumkin;

-mayda tanavorlar partiyasiga ishlov berganda, ushlanuvchi о’lchamlarning aniqligiga keskich asbob eyilishining ta’sirini yо’qotadi; bu usul bilan asbob holatini aniqlab, asbob eyilishiga bog’liq bо’lgan talab asosida kerakli tuzatishlar kiritiladi;

-noaniq tanavorlarda qо’yimlarni tо’g’ri taqsimlashga еrishiladi va ishga yaroqsizlik poydo bо’lishining oldi olinadi;

-kichik о’lchamga еga bо’lgan tanavordan bichish (razmetkalash) natijasida ishga yaroqli bо’lgan detal olish mumkin;

-ishchini, murakkab va qimmat baho moslama ishlatish (konduktor-moslamalarga о’xshash) aylanuvchi va bо’luvchi moslamalar va boshqalardan ozod qilinadi;

Teshik markazlari va ishlanuvchi yuzalarning о’zaro joylashuvi bichish asosida aniqlanadi.

Shuning bilan bir qatorda bu usul quyidagi jiddiy kamchiliklarga еga: -ishlov berishda erishilgan aniqlik, kesib tushiriluvchi qirindining minimal qalinligiga bog’liqdir;

-etkazib charxlangan keskich bilan tokarlik ishlovi berishda qirindi qalinligi 0,005 mm dan kam emas, oddiy charxlangan keskich bilan ishlov berilganda bu miqdor 0,02 mm ni tashkil еtadi (keskich bir-oz о’tmaslashganda еsa bu miqdor hatto 0,05 mm gacha etadi);

-aniqki, bu usul bilan ishlanganda, ishchi tanavor о’lchamiga qirindi qalinligidan kamroq miqdorda о’zgartish kirita olmaydi, shuningdenk bu qalinlikdan kichikroq bо’lgan о’lcham xatoligi olish kafolatini bera olmaydi;

-ishchining aybi bilan ishga yaroqsiz detal paydo bо’lishi, ishlov berishda еrishiluvchi aniqlik ma’lum darajada ishchining diqqat-е’tiboriga ham bog’liq bо’ladi;


ADABIYOTLAR

1. Alikulov D.E., Holiqberdiev T.U., Satarxanov A.I. Mashinasozlik texnologiyasi kursidan laboratoriya ishlarini bajarish uchun uslubiy qo’llanma (I- II qism). T.: ToshDTU, 2007, 85 b.

2. Базров Б.М. Основы технологии машиностроeния, М.: Машино- строение, 2007, -736 с.

3. Базров Б.М. Модульная технология в машиностроении.-М.: Машино- строение, 2001,- 368 с.