O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

1.
 
UMUMIY VA TARIXIY GEOLOGIYA FANI PREDMETI, 
VAZIFALARI, ALOHIDA TARMOQLARGA BO‘LINISH VA 
IZLANISH USULLARI 
 
Geologiya so‘zi grekchadan olingan bo‘lib, geo - yer, logos - 
o‘rganish degan ma’noni anglatadi, ya’ni geologiya yer haqidagi fandir. 
Geologiya yer tarkibini, tuzilishini, rivojlanishini va unda 
bo‘ladigan jarayonlarni o‘rganadi. Hozirgi zamon geologiyasi yer 
po‘stining paydo bo‘lishini, uni tashkil yetgan minerallarni, tog‘jinslarini, 
foydali qazilmalarni hamda yerda hayotning paydo bo‘lishini o‘rganadi. 
Bulardan tashqari yer yuzidagi endogen va ekzogen jarayonlarni, daryo, 
dengiz va okeanlar, ko‘l va muzliklarning geologik ishlarini o‘rganadi. 
yer bir nechta qobiqdan iborat: ichki va tashqi yadro, quyi va yuqori 
mantiya va yer po‘sti; ular bir-birlaridan turli fizik xususiyatlari bilan farq 
qiladilar. Bulardan tashqari yer yuzasida atmosfera, gidrosfera, biosferalar 
mavjud. 
Atmosfera 
 
Atmosfera havo qobig‘i bo‘lib, geosferaning eng tashqi qobig‘idir. 
Uning yer yuziga yaqin bo‘lgan tarkibida 80% ga yaqin azot, 19% ga 
yaqin kislorod va 1% ga yaqin gazlar - karbonat kislotalar, suv bug‘i, 
argon, neon, geliy va boshqalar bor. Atmosferaning quyi chegarasini 
aniqlash mumkin. Atmosfera va gidrosferaning ustki qismi ana shunday 
chegaradir. Atmosferani 3 ta konsentrik qobiqqa: troposfera, stratosfera 
va ionosferaga bo‘lish mumkin. (1-rasm.) Troposfera atmosfera 
massasining 70-75% tashkil yetadi. Uning o‘rtacha balandligi 10 km. Har 
yuz metr balandllikda harorat 0,60 ga pasayib boradi. Ekvatorda 
troposferaning eng yuqori chegarasida harorat – 800 C, o‘rtacha -550 C. 
Stratosfera troposferaning ustida 80 km balandlikkacha joylashgan. 
Bu ikki qobiq o‘rtasida qalinligi 1,2 km bo‘lgan sub stratosfera deb 
ataladigan oraliq qatlam bor. 40 km balandlikdan yuqorida harorat 
ko‘tarilib boradi va 70 km.ga yetganda o‘rtacha +350 C bo‘ladi. Ionosfera 
80 km dan yuqorida joylashgan. U yerda havoning zichligi juda kam. 
Hayot belgilaridan deyarli nishona yo‘q. 
Atmosfera yoki Yerning havo qobig‘i deganda “qattiq” Yerni o‘rab 
olgan va u bilan birga aylanadigan gaz muhiti tushuniladi.

---

5 
Yerning geografik qobig‘ida yuz beradigan fizik, kimyoviy va 
biologik jarayonlar uchun asosiy energiya manbai, ya’ni Quyoshdan 
tarqaladigan elektromagnit nurlar yer sirtiga atmosfera orqali o‘tadi. 
Atmosfera rentgen va gamma - nurlar (qisqa to‘lqinli nurlar)ni yutib, 
biosferani zararli ta’sirlardan saqlaydi. Atmosferada karbonat angidrid va 
suv bug‘lari bo‘lgani uchun Quyosh nurlanishi energiyasining 48% Yer 
sirtiga yetib keladi. Atmosferada bug‘, tomchi va muz kristallari 
ko‘rinishida (1,3-1,5). 1016 kg suv bor. Atmosfera bo‘lmaganda yer 
sirtining -yillik o‘rtacha harorati – 230 C bo‘lar edi (aslida bu harorat 14, 
80 C ga teng). 
1-rasm
. Atmosfera qatlamlari 
Atmosfera kosmik nurlarning ma’lum qismini ham ushlab qolib, 
Yerni meteoritlar zarbasidan saqlaydi. Quruqlik va dengiz ustida, turli 
balandlik va turli kengliklarda atmosfera turlicha qizigani uchun 
atmosfera bosimi turlicha taqsimlanadi. Shu sababli, umumiy atmosfera 
sirkulyatsiyasi vujudga keladi. Namlikning aylanib yurishi yog‘in-sochin 
va ularning oqishi atmosfera sirkulyatsiyasi bilan bog‘liq. Issiqlik 
almashinuvi, namlikning aylanib yurishi va atmosfera sirkulyatsiyasi 
iqlimni vujudga keltiradigan omillardir. Quruqlik sirtida va suv 
havzalarining yuqori qatlamlarida yuz beradigan turli jarayonlarda 
atmosfera muhim rol o‘ynaydi. yerda hayotning rivojlanishida 
atmosferaning o‘rni beqiyos.