O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta-maxsus ta'lim vazirligi islom karimov nomli toshkent davlat texnika universiteti s. T. Yunusxo‘jayev

3.3. QOLDIQ RESURSNI ANIQLASH 
 
O‘rtacha qoldiq resurs. Bir qancha izlanishlar natijasida ma’lum 
bo‘ldiki, mashina elementlarining qoldiq resursini bashorat qilish uning 
buzilmasdan ishlashini deyarli 1,5 barobarga uzaytirishi va buzilish
hamda nosozliklarni yuzaga kelishini oldini olishi mumkin. 
Mashinani ishlatish vaqtidan 
t
k 
nazorat vaqtigacha bo‘lgan vaqtda bir 
aniqlangan qiymat ko‘rsatkichi bo‘yicha qoldiq resurs quydagicha 
aniqlanadi 
𝑡
𝑞𝑜𝑙
= 𝑡
𝑘
[(
𝑈
𝑝
𝑢(𝑡)
)
1
∝
],
(3.7) 
bu erda 
U
p
- ko‘rsatkichlarni chegaraviy og‘ishi; 
u(t)
– koVrsatkichdagi 
aniqlangan ko‘rsatkich; α - ko‘rsatkichning o‘zgarish funktsiyasiya 
darajasining ko‘rsatkichi.
Aniq ko‘rsatkichning uzgarishdagi og‘ishi 
𝑢
𝑖
(𝑡) = 𝑣
𝑡
𝑡
𝑖𝑘
𝛼
;
𝑢
𝑖
= 𝑢
𝑖
(𝑡)/𝑡
𝑘
𝛼
,
(3.8) 
(3.9) 
Bu erda 
v
i
- ko‘rsatkichni o‘zgarish tezligini ko‘rsatuvchi qiymat, 
ko‘rsatkich birligi/α darajadagi ko‘rsatkich birligi. 
Bu holatda soda usullardan biri sifatida, funksiyaning darajasi bir 
meyorda o‘zgaruvchi deb qabul qilinadi, shuning uchun 
Z(t)
(3.2-rasm 
bo‘yicha) qiymati etiborga olinmaydi. Agarda Z(t) ≠ 0 bo‘lsa, u holda 
ko‘rsatkich qiymati siniq egri chiziq bo‘yicha shakillanib, aniqlangan 
umumiy qoldiq resursning qiymati taxminiy bo‘lishi mumkin.
Z(t)
≠ 0 bo‘lganida qoldiq resurs berilgan vaqt davomida 
buzilmasdan ishlashi bo‘yicha aniqlanadi.
Ishlash muddati uzaytirilgan holda ko‘rsatkichlarning og‘ushi 
qiymati:
u(t)
= П
i
(t) – П
н
– 
DP 
ko‘rsatkichning ortib borishi yoki u(t) = П
i
(t) – П
н
– 
DP 
yoki kamayishi 
davomida ortishi mumkin. Agarda П
н
< П
i 
ko‘rsatkich ortadi
.
Aks holda 
esa u kamayadi. 

---

95 
Quyidagi holatda t
ki
qiymati tekshirish boshlanish davrini bekgilaydi, 
Z(t)
– amaldagi qiymatni nazariy egri chziqdan og‘ishini bildiradi.
Bir o‘lchash natijasi bo‘yicha qoldiq resursni aniqlash bo‘yicha misol 
ko‘rib chiqamiz. 
Masala
. СМД-31А dvigateli chegaraviy samarali quvvati П
п
=150 
kVt, nominal quvvati - П
н 
= 164 kVt. O‘lchash natizasida aniqlangan 
quvvat 
П(t) =154 kVt. Bu ko‘rsatkich bo‘yicha dizelning ishlaganligi 
DP=2 kVt, dinamik o‘zgarish ko‘rsatkichi α = 0,8. Quvvatni o‘lchash 
t
k
= 
1000 moto-soatdan so‘ng o‘tkazilgan. Dvigatelning qoldiq resursi 
aniqlansin.
Echish. Quydagi usulda П
н
>П
п 
dan, shuning uchun ko‘rsatkich 
kamayib boradi. 
U holda 
u
p
=164-150-2=12 kVt; 
u(t)
= 164-154-2=8 kVt. 
Bunda (7) formula yordamida aniqlaymiz 
𝑡
𝑞𝑜𝑙
= 1000 [(
12
8
)
1
0,8
− 1]
= 660 moto soat 
α
funksiya darajasining o‘zgarish ko‘rsatkichlari 
Dvigatelning quvvati……………………………………………. 
0,8 
Yonilg‘I sarfi……………………………………………………. 
0,9 
Yonilg‘I uzatishning notekisligi………………………………… 
1,0 
Moyning yo‘qolishi…………………………………………….. 
1,8 
Plunjer juftligining eyilishi……………………………………… 
1,1 
Karterga siljib o‘tayotgan, gazning sarfi………………………... 
1,3 
Gilza-porshen brikmasining eyilganligi………………………… 
1,3 
Dvigatelning shatun-porshen podshipniklarining eyilganligi…… 
1,1 
Gaz taqsimlash mexanizmining klapan va koromislo oralig‘idagi 
tirqish……………………………………………………………. 
1,1 
Klapanlarning chokishi…………………………………………. 
1,6 
Krivoship-shatun mexanizmining tirqishi……………………… 1,1…1,6 
Taqsimlash vali kulachoklarining eyilganligi…………………… 
1,1 
Sirpanish va dumalash podshipniklaridagi radial tirqish……….. 
1,5 
Korpus detallarining podshipnik uyachalarining eyilganligi…… 1,0…1,5 
Tishli g‘ildiraklarning g‘ildiraklarini eyilganligi……………….. 
1,4 
Valchalar, barmoqchalar va o‘qlarning eyilganligi……………... 
1,1 
Shlisali brikmalarning eyilganligi……………………………….. 
1,0 

---

96 
Ilashish muftasining diskasi, tormoz qo‘yilmalari va tormoz 
barabaninin eyilganligi…………………………………………. 
1,0 
Zanjir qadamlarining va rolikli-vtulkali zanjirlarni qadamini 
uzayishi………………………………………………………….. 
1,0 
Zanjirli mashinalarning yo‘naltiruvchi g‘ildiraklarini eyilganligi. 
1,0