O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta-maxsus ta'lim vazirligi islom karimov nomli toshkent davlat texnika universiteti s. T. Yunusxo‘jayev

Mashinalarni TXK ga qo‘yishni boshqarish
. Mashinalarni TXK ga 
qo‘yishni boshqarish bir qancha usullarda olib boriladi: talonlar, jetonlar, 

---

227 
limitli-zaborlar jurnali va xizmat ko‘rsatish daftarchasi yordamida va 
yonilg‘ini sarfini avtomatik ravishda hisoga olish bilan. 
Talonlar bilan boshqarishda
nazorat xujjati vositasini yonilg‘i 
sarflash jurnali bajaradi. Har bir traktor rusumiga qarab, limit bo‘yicha, 
TXK rejasi bilan keying rejadagi TXK gacha yonilg‘i beriladi. Agarda 
yonilg‘I berish limiti tugab qolsa, unda navbatdagi TXK gacha yonilg‘i 
berish to‘xtatiladi. Navbatdagi TXK ishlari bajarilganidan so‘ng yonilg‘iga 
talon berish yana davom ettiriladi.
Boshqarishni jetonlar bilan boshqarish
xo‘jaliklarda keng tarqalgan 
usul bo‘lib, traktorlar ko‘char maxsus otriyadlar yoki komplekslar 
tarkibida ish faoliyatini yuritadi. 
TXK ishlari bajarilganidan so‘ng traktorist metal yoki plastmassadan 
tayyorlangan jeton oladi, uning miqdori navbatdagi TXK davrigacha etadi. 
Yonilg‘I quyuvchi yonilg‘ini jetonga almashtiradi. Jetonlarni saqlash va 
qo‘llash talonlarga nisbatan ancha qulay bo‘lganligi uchun ularni bir-necha 
maroraba qo‘llash mumkin. 
Limitli-zabor jurnali yordamida
boshqarish, 16 ta tartib raqamga ega 
yonilg‘i quyish vedomostlari bilan belgilangan TXK nariyadlari va 
vedomostlari, ularda traktorning rusumi va tartib raqami, TXK 
oraliqlaridagi yonilg‘ining sarflash limiti, raqamli TXK ishlarini bajarish 
ketma-ketligi keltiriladi. Yonilg‘ini quyish vedomosti yonilg‘i quyuvchida 
saqlanadi. Vedomostda quyilgan yonilg‘ining hajmi va barcha quyilgan 
yonilg‘ilarning miqdori keltiriladi. Agarda yonilg‘ining sarfi mo‘ljallangan 
miqdordan ortadigan bo‘lsa u holda yonilg‘i quyishni, navbatdagi TXK 
gacha to‘xtatiladi. TXK nariyadida yonilg‘i quyuvchi quyilgan yonig‘i 
miqdorini yozib qo‘yadi va traktorchiga beradi. 
Xizmat ko‘rsatish daftarchasi yordamida boshqarish
asosan 
TTXKS larida yuqori quvvatga ega traktorlar uchun qo‘llaniladi. Bu 
daftarchada traktor to‘g‘risidagi umumiy ma’lumotlar, TXK bajariladigan 
ishlar, TXK talonlari, TXK rejaviy-grafik shakli va bosh. Keltiriladi. 
Navbatdagi TXK turi bajarilganidan so‘ng sozlovchi-usta trktorchi bilan 
daftarchaning yirtiladigan qismiga traktorni ishlagan vaqti va bajarilgan 
TXK bo‘yicha ma’lumotlar kiritadi. Bu navbatdagi TXK gacha yonilg‘i 
berishga asos bo‘lib xizmat qiladi.
Avtomatik ravishda yonilg‘i quyish bilan boshqarish quyish 
shaxobchasida avtomatlashtirilgan ОЗ-18008 rusumidagi yonilg‘i quyish 
qurilmasi bo‘lgan holda qo‘llaniladi. Qurilma yordamida yonilg‘i 
avtomatik ravishda quyiladi va agarda navbatdagi TXK amalga 

---

228 
oshirilmasa 
avtomatik 
ravishda 
to‘xtatiladi. 
Navbatdagi 
TXK 
bajarilganidan so‘ng operator bu haqda kompyuterga ma’lumot kiritadi va 
yonilg‘ini quyish navbatdagi TXK gugacha davom etadi. 
Hozirgi kunda ishlab chiqarilayotgan bazi zamonaviy traktor va 
kombayinlarda o‘z vaqtida TXK ishlari bajarilmasa, u holda ertalab ish 
boshlanishidan avval traktorning dvigatelini ishga tushirib bo‘lmaydi va bu 
navbatdagi TXK ishi bajarulguncha davon etadi. 
Odatda avtomobillarga TXK rejalash va tashkil qilish uning bisib 
o‘tgan yo‘l hajmiga qarab amalga oshiriladi.
1-TXK va 2-TXK ishlarini calendar bo‘yicha tashkil qilish 
avtomobillar bir hil turdagi ishlarni bajaradigan bo‘lsa, kunlik meyorlarda 
sezilarsiz o‘zgarishlar ro‘y beradigan bo‘lsa va kunlik bekor turib 
qolishlarni hisobga olgan holda tashkil qilinadi. 
Avtomobillarga TXK qishloq xo‘jaligi korxonalarining yoki 
tashkilotlarining garajlarda, ATXKS larida, maxsus avtotransport 
korxonalarida ATK bajariladi. TXK va ta’mirlash ishlarini bajarishda 
albatta maxalliy sharoitlar hisobga olinadi.
Kundalik xizmat ko‘rsatish jarayoniyuqori murakkablikka ega 
bo‘lmagan nazorat, tozalash, yuvish, moylash va yonilg‘I quyish ishlaridan 
tashkil topadi.ishlarni tashkil qilish avtomobillarni xafsiz xarakatlanishida 
228ata o‘rin tutadi, bu uning xafsiz xarakatlanishiga bog‘liq qismlariga 
tasir ko‘rsatadi. 
Avtomobillarning texnik holatiga javobgarlikni ortirish maqsadida, 
har bir avtomobilni KTXK ga nazorat haydovchidan tashqari mexanik va 
ustalar tomonidan, nazorat punktida ham amalga oshiriladi. KTXK da 
bajariladigan ishlarga mexnat sarfi yuvish-tozalash ishlari hisobidan olib 
boriladi.
Yuvish-tozalash ishlari bajarilganidan so‘ng, yoki ko‘pchlik hollarda 
mashina garajga qaytganidan so‘ng uni haydovchi saqlash hdudiga 
qo‘yadi. Saqlash hdudiga mashina qiyinchiliksiz, ortiqcha haraketlarni 
amalga oshirmay qo‘yilishi kerak, bundan tashqari saqlash joyi bir qancha 
saqlash talablarga javob berishi lozim, u erda avtomobil dvigateli engil va 
qulay ishga tushirilishi va tez qbzishi, ishchi haroratni egallashi kerak. 
Atrof muxitning va ob-havoning ta’siri natijasida avtomobillarning KTXK 
va ularni harakatga keltirish bir qancha nosozliklarni yuzaga keltirishi 
mumkin, bularning natijasida sovitish tizimi, moylash tizimiga suyuqlik 
yoki moy quyish talab etilishi, hatto shinalarga dam berish lozimligi ham 
yuzaga kelishi mumkin. Shu sababli mashinalarni saqlash yoki KTXK 

---

229 
hdydida moy va sovitish suyuqligi quyiladigan qurilmalar va muqim 
siqilgan havo uzatish tarmog‘I bo‘lishi tlab etiladi.
KTXK hdudidagi ishlarni ishchilar orasida to‘g‘ri tashkil qilish 
quydagi ketma-ketlikda amalga oshirilishi lozim: mashina kuzovini, 
kabina va salonni tozalash; tashqi yuzasini yuvish; kuzovni artish; sovitish 
suyuqligi va may quyish. 
Mashinalar 1-TXK va 2-TXK hdudlariga ma’lum uzunlikdagi yolni 
bosib o‘tganidan so‘ng TXK uchun qabul qilinadi.
Mashinalar parkidagi avtomobillarning texnik tayyorgarligini to‘liq 
taminlash uchun TXK hdudlaridagi ishchilar har bir TXK dagi ishlarni 
to‘liq va sifatli bajarishi talab etiladi. Rejadagi kundalik TXK ishlarini 
to‘g‘ri rejalashtirilganda har bir bajariladigan 1-TXK va 2-TXK ishlarini 
bajarishda hatoliklarga yo‘l qo‘yilmasligi mumkin. Har bir TXK ishlari 
nazorat va bajarilish qismlaridan tashkil topadi, ko‘pchilik holatlarda 
bajariladigan ancha mexnat talab qiladigan ishlar faqatgina talab 
asosidagina bajarilishi mumkin, hatto ko‘p hollarda ular bajarilmaydi. 
Demak TXK hdudida har bir avtomobilga xizmat ko‘rsatish ishlari
rejalashtirilgan, lekin ularni bajarish hajmi va sifat ko‘rsatkichlari 
bajaruxchilarga bog‘liq bo‘ladi.
Qishloq xo‘jaligi soxalarida uch yo‘nalishdagi avtomobillarga TXK 
firmali tashkil qilish usullari qo‘llanishi mumkin: 

avtomobillarga TXK to‘liq qishloq xo‘jaligi korxonasida 
bajariladi. Bunday hollarda har bir xo‘jalik zarur bo‘lgan bino, jihoz, 
malakali ishchi kuchi va moddiy ta’minot vositalariga ega bo‘lishi kerak; 

avtomobillarga TXK to‘liq ATXKS larida bajariladi. Odatda 
xo‘jaliklar asosan yopiq saqlash maydonlari yoki qisman ochiq saqlash 
maydonlariga ega bo‘lib, bu maydonlarda KTXK ishlari bajariladi. Bu 
avtomobillarga ancha rivojlangan TXK shakli hisoblanadi, bu 
maxsuslashtirish, ishlab chiqarish hajmini oshirish, yuqori unumli 
jihozlarni va diagnostikalash vositalarini, potokli ishlab chiqarish usulini 
qo‘llashga asoslangan; 

avtomobil xo‘jaliklari va ATXKS lari birgalikda TXK va JT 
ishlarida ishtirok etadi va bajariladigan vazifalarni o‘z oro taqsimlab oladi. 
Bunday holatlarda murakkabligi yuqori bo‘lmagan ishlar (1-TXK) 
xo‘jaliklarda bajariladi, maxsus jihozlar va malakali mutaxasislar talab 
qiladigan ishlar (2-TXK) esa – ATXKS larida bajariladi. 
TXK ishlarini tashkil qilish, ishlab chiqarish dasturini bajarishga 
mo‘ljallangan, har bir bajariladigan texnologik ishlarning bajarilishiga, 

---

230 
bajariladigan ishlarni ishchi postlar bo‘yicha ish joylarini soxaga 
moslanganligiga va mexanizatsiyalangan, ishchi postlar va joylarni soniga 
bog‘liq bo‘ladi.
TXK ishlarini ikki turdagi ish joylarida tashkil qilish mumkin: 
universal va maxsuslashtirilgan postlarda. 
Avtomobillarga TXK universal postlarda bajarish usulida barcha 
ishlar bir ish joyida bir guruh bilan amalga oshiriladi, bu guruhda barcha 
soxa hodimlari (chilangarlar, moylovchilar, elektriklar) yoki universal 
ishchilar mavjud bo‘ladi.
Bu va boshqa usyllarda bajaruvchilar o‘zi bajaradigan ishni ma’lum 
texnologik ketma-ketlik asosida bajaradi. 
TXK postlari berk (tupikli) yoki o‘tuvchan ko‘rinishlarda 
tayyorlanadi. Ko‘p holatlarda berk ko‘rinishida tayyorlangan postlarda 1-
TXK va 2-TXK ishlari amalga oshiriladi, o‘tuvchan – postlar esa KTXK 
va uzunligi berk postlarga sig‘maydigan avtomobillarga TXK uchun 
qo‘llaniladi. Yuqorida keltirilgan usullardan foydalanish, bir kunda 
bajarilgan TXK ishlarining hajmi, rejadagi dastur bo‘yicha TXK 
ishlarining hajmiga teng bo‘lishi kerak.
Bu usulni qo‘llashdan abzalligi shundaki, TXK universal postlarida 
bir hil bo‘lmagan ishlarni bajarish imkoniyati mavjuddir. Masalan, turli 
rusumdagi avtomobillarga JT jarayoni bajarilayotgan postlarda TXK 
ishlarini ham qo‘shimcha tayyorgarlik ko‘rmasdan amalga oshirish 
mumkin; bularga turli TXK postlarida avtomobil bajariladigan ishni to‘liq 
bajarilguncha qolishi mumkinligi kiradi. 
Berk usulning kamchiligiga berk postlarga avtomobilni qo‘yish va u 
erdan chiqarib olishga ko‘p vaqt sarflanishi kiradi; avtomobillarni kirish va 
chiqish vaqtida atrof muxitni chiqarib yuborilayotgan gazlardan ifloslanish 
darajasi yuqoriligi; bir turdagi jihozlarni bir necha postlarda qaytarilishi; 
universal ustalarning malakasi yuqori bo‘lishi va ularga moliyaviy 
harajatning yuqoriligi kiradi.