O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi iqbol meliqo’ziyev

 
Rang tavsiflarini o‘lchash 
Jismlarning rang tavsiflarini ikkita usul bilan topish mumkin – yo ularni 
to‗g‗ridan to‗g‗ri o‗lchash bilan, yo rangning mavjud bo‗lgan spektral tavsiflari 
bo‗yicha hisoblash yo‗li bilan. Ikkinchi usul rang tavsiflarining yuqori aniqligi bilan 
ajralib turadi, biroq texnik ishlab chiqarish maqsadlarida kam qo‗llaniladi. 
Rangni to‗g‗ridan to‗g‗ri o‗lchash uchun hizmat qiladigan asboblar 
kolorimetrlar deyiladi. Ular vizual va fotoelektriklarga bo‗linadi. 
Vizual kolorimetrlarda ikkita taqqoslavchi maydoncha bo‗lib, bittasida 
o‗lchanayotgan rang joylashtirildi, ikkinchisiga uchta asosiy instrumental ranglarini 
aralashtirish yo‗li bilan o‗lchanayotgan rangga teng bo‗lgan rang tanlanadi. 
Maydonchalarning bir xil bo‗lishligi uchun talab qilingan uchta boshlang‗ich 
ranglarning miqdori (ularning ravshanligi) rangning miqdoriy tavsifini tashkil qiladi.
Kolorimetrlar ranglarni saralash usuli bo‗yicha additiv va subtraktivga 
bo‗linadi. Additiv kolorimetrlarda boshlag‗ich ranglar bo‗lib – qizil, yashil va 
ko‗kimtir-binafsha ranglar, subtraktivlarda - sariq, to‗q qizil (qirmizi) va havo 
ranglar hisoblanadi.
Additiv kolorimetrlarda instrumental ranglar sifatida o‗zgarmas zichlikli uchta 
yorug‗lik filtrlari hisoblanadi. Ularning oldida filtrlar orqali o‗tayotgan yorug‗lik 
miqdorini boshqaradigan yorug‗lik yutgichlar joylashgan bo‗ladi. Subtraktiv 
kolorimetrlarda rangli optik ponalar ko‗rinishida bo‗lgan o‗zgaruvchan zichlikli 
yorug‗lik filtrlari qo‗llaniladi.

---

139 
Additiv kolorimetrlar subtraktivlarga qaraganda aniqroq ishlaydi, chunki 
ularning instrumental ranglarining to‗lqin uzunliklari o‗zgarmas bo‗ladi, 
subtraktivlarda esa to‗lqin uzunliklar filtrning bo‗yoqli qatlamining zichligiga bog‗liq 
holda o‗zgaradi. Biroq ishlab chiqaruvchi kinotexnik maqsadlar uchun subtraktiv 
kolorimetrlar beradigan o‗lchovning aniqligi yetarli bo‗ladi. 
Fotoelektrik kolorimetrlar, aslini olganda, ularni alohida spektral zonalarga 
o‗zgaruvchan sozlanadigan yorug‗lik o‗lchagichlardan (svetomerlardan) iborat 
bo‗ladi. Ular uch zonalikli va ikki zonaliklilarga bo‗linadi. Sozlash fotoelement 
oldiga zonalikli yorug‗lik filtrlarini o‗rnatish orqali amalga oshriladi. Uch zonalik 
kolorimetrlarda qizil, yashil va ko‗kimtir-binafsha yorug‗lik filtrlari, ikki zonaliklarda 
esa qizil va ko‗kimtir-binafsha ranglar qo‗llaniladi.
Ikki zonalik yorug‗lik o‗lchagichlar yorug‗likning rangdorligini ko‗k-qizil 
nisbatlar usuli bo‗yicha baholash uchun hizmat qiladi. Ular spektrlari haroratli 
nurlantirgichlarga tegishli bo‗lgan ranglarga nisbatan faqat ranglarni baholash 
uchungina yaroqli hisoblanadi.