O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti fizika matematika fakulteti

II BOB.  KASB-HUNAR KOLLEJLARIDA INFORMATIKANING 

ELEKTRON JADVALLAR MODULINI o’QITISh METODIKASI 

 

2.1. Informatika va axborot texnologiyalari fanida elektron 

jadvallar modulining mazmuni 

 

Umumta’lim  tizimining  mazmuni  va  uning  vazifalarida  keltirib  o’tilgan 

fikrlarni  davom  ettirgan  holda  fanning  asosiy  mavzulari  «Excel  dasturi»  ning 

mazmunida  talabalarning  barcha  sohalarda  kompterlar  orqali  ish  yuritish  va 

amaliyotda  qo’llay  olishi,  jumladan,  hisob–kitob  ishlarini  olib  borishni 

ta’minlanish  va  ularni  taqdimot  qilish  bo’yicha  amaliy  ko’nikmalari      hisobga 

olindi.   

O’zbek  tilida  yaratilayotgan  o’quv  qo’llanmalari  yoki  foydalanuvchi 

didaktik  vositalar  juda  ozchilikni  tashkil  qiladi.    Mavjud  qo’llanmalar  va 

darsliklarda  faqatgina  mavzuga  kirish  va  ularning  ayrim  nazariy  tushunchalari 

keltirib o’tilgan bo’lib,   amaliy ahamiyatiga uncha katta e’tibor berilmagan. 

Kasb-hunar  kollejlari  uchun  yaratilgan  informatika  fanining  namunaviy 

dasturda    ushbu  dasturlarni  o’qitish  mazmuni  va  talablari  quyidagicha  qilib 

belgilangan. [9] 

1. MS EXCEL elektron jadvalida ishlash:  



 MS EXCEL dasturining oynasi (gorizontal menyusi, uskunalar paneli); 



 oddiy jadval tayyorlash (katakchalarni formatlash, ma’lumotlarni kiritish va 

tahrirlash); 



 formula va fuktsiyalar bilan ishlash; 



 diagrammalar bilan ishlash; 



 jadvalda hujjatlar tayyorlash, tahrir qilish va bosmaga chiqarish. 

2. Elektron jadvalda modellashtirish: 



 EHM da masala echish bosqichlari; 

---

 

 

30 

 



 matematik model va modellashtirish tushunchalari; 



 elektron jadval yordamida modellarni qurish va tadbiq etish masalalari; 



 kompyuter yordamida tajriba o’tkazish; 



 amaliy masalalarni modellashtirish. 

Bitiruvchilarining tayyorgarlik darajasiga qo’yiladigan minimal talablar (bilim 

standarti) MS EXCEL dasturi bo’yicha quyidagicha: 

2. 

o’quvchilar quyidagilarni bilishlari kerak: 

-  elektron jadval tushunchasi; 

-  elektron jadval turlari; 

- elektron jadvalni ishga tushirish va undan chiqish tartibi; 

- elektron jadval yacheykalari va ular ustida amallar bajarish qoidalari; 

- MS EXCEL dasturi oynasi; 

- oddiy jadval tayyorlash; 

- formulalar va funktsiyalar bilan ishlash; 

- diagrammalar bilan ishlash; 

- jadvalda hujjat tayyorlash va uni tahrir qilish; 

- EHM da masala echish bosqichlari; 

- matematik model va modellashtirish tushunchasi; 

- elektron jadvallar yordamida modellar qurish va tajriba o’tkazish. 

3.  Amaliy ko’nikmalar. 

- elektron jadvallarni ishga tushirish; 

- jadval yacheykalari ustida amallar bajarish; 

- elektron jadvalda hujjatlarni tayyorlash va uni chop etish; 

- elektron  jadval  yordamida  kasbiy  yo’nalishlarga  oid  amaliy  masalalarni 

modellashtirish va kompyuter yordamida tajriba o’tkazish. 

Mavzuning  mazmunini  yaratishda      davlat  ta’lim  standartidagi    qo’yidagi 

talablar hisobga olinadi:  

---

 

 

31 

 

- o’quvchilarning  elektron  jadvallar  haqidagi  tasavvurlarini  yanada  boyitish 

va ularning ishlatilish sohalari haqida tegishli darajada tushuncha berish; 

- o’quvchilarning  elektron  jadval  turlari  va  uning  tuzilishini  mukammal 

bilishi,  Microsoft  Excel  elektron  jadval  protsessori  bilan  ishlashning  asosiy 

elementlari haqida tushunchalarga ega bo’lishi; 

- kiritilgan  ma’lumotlarni  turli  xil  ko’rinishlarga  (formatlash  usullariga) 

keltira olishi; 

- formulalar  va  ularni  ishlatish haqida  tasavvurlarga  ega  bo’lishi  va  ularning 

har  bir  yacheyka  yoki  diapozondagi  o’rnini  aniqlashga  o’rganishi,  kasbiy 

faoliyatida qo’llay olishi; 

- funktsiyalar  va  ular  bilan  ishlashi,  funktsiyalarning  turlari,  ularning 

qo’llanilish sohalarini bilishi; 

- formulalar  va  funktsiyalar  yordamida  hosil  qilingan  jadvallarni    ishchi 

kitobning  boshqa  ishchi  varaqlariga  o’tkaza  olishlari  haqida  ko’nikmalarga  ega 

bo’lishi; 

- turli  xil  amaliy  masalalarga  matematik  modellar  tuzib,  ularni  jadvallar 

yordamida hal qilish malakalariga ega bo’lishi; 

-  diagrammalar va ularning turlari, jadvallarga mos diagrammalar hosil qilish, 

diagrammalarni    ma’lumotlar  bo’yicha  izoh  (legenda)larini  o’zgatirishi  va  ularni 

turli ko’rinishlarga keltira olishlari kerak. 

o’quvchilarga nazariy bilimlar va amaliy ko’nikmalar quyidagi mavzular orqali 

beriladi. 

I. 

Nazariy bilimlar. 

1.  Ýëåêòðîí  æàäâàëëàð  hàqèäà  óìóìèé  ìàúëóìîò.  Microsoft  Excel  elektron 

jadvali va uning asosiy elementlari.   

2.  Microsoft Excel elektron jadvalida matnli, sonli ma’lumotlar va formulalar 

bilan ishlaø.  

3.  Microsoft Excel dasturida funktsiyalar bilan ishlash.  

---

 

 

32 

 

4.  Microsoft Excel da diagramma va ularni yaratish.   

5.  Elektron jadvallarni modellashtirish. 

  

Nazariy  bilimlar    ma’ruzalar  asosida  tashkil  etiladi.  Ma’ruza  sifatida 

beriladigan  mazmun  mavzu  bo’yicha  barcha  nazariy  bilimlar  talabalarga  turli  xil 

texnik vositalar orqali  ifoda etilishi lozim.   

II. Amaliy ko’nikmalar. 

1.  Microsoft  Excel  elektron  jadvalining  uskunalar  paneli,  uning  elementlari 

va ularni ishga tushirish.  

2.  Microsoft Excel da sodda jadval hujjatlarini tayyorlash usullari. 

3.  Microsoft Excel da formulalar va funktsiyalar bilan ish yuritish.    

4.  Formulalar va funktsiyalar  ishtirok etgan hujjatlar tayyorlash.  

5.  Microsoft  Excel  dasturida  diagrammalar  yaratish  va  ularni  chop  etish 

usullari.   

6.  Microsoft  Excel  dasturida  amaliy  masalalarga  jadvallar  va  diagrammalar 

tuzish.   

Amaliy 

malaka 

va 

ko’nikmalar 

darslarning 

amaliy-laboratoriya 

mashg’ulotlarida hosil qilinadi va rivojlantiriladi. 

III. Umumlashtiruvchi oraliq nazorat. 

1.  Nazariy mashg’ulotlarni umumlashtirish va talabalar bilimini baholash. 

2.  Amaliy-laboratoriya  mashg’ulotlarini  umumlashtirish  va  o’quvchilarning 

bilimini baholash. 

Umumlashtiruvchi  nazorat  soatlari    yuqoridagi  nazariy  va  amaliy  bilimlar 

berilgandan so’ng o’tkazilishi rejalashtiriladi.   

Yuqoridagi  nazariy  va  amaliy  mashg’ulotlarni  o’tkazish  bo’yicha  quyidagi 

uslubiy ko’rsatmalarga e’tibor berish lozim.  

Nazariy darslar bo’yicha metodik ko’rsatmalar: 

Ma’lumkm,  nazariy  darslar  ma’ruza  sifatida  o’qitilib,  har  bir  ma’ruzachi 

darsni  zamonaviy  pedagogik  va  axborot  texnologiyalariga  asoslangan  holda  olib 

---

 

 

33 

 

borish  davr  talablaridan  biridir.  Shuning uchun Microsoft  Excel  bo’yicha  nazariy 

bilimlarni berishda quyidagi uslubiy ko’rsatmalarga asoslanishni tavsiya qilamiz. 

1-dars  mavzusi  bo’yicha  nazariy  bilimlar  asosan  kompyuterning  dasturiy 

ta’minotidan  kelib  chiqqan  holda  olib  borilishi  va  mavzuga  oid  ko’rgazmali 

qurollar  yoki  kompyuter  imkoniyatlaridan  kelib  chiqqan  holda  proektorlar  bilan 

ta’minlangan  bo’lishi  kerak.  Bu  mavzuda  asosan  quyidagi  tushunchalarni  berish 

lozim.  

 

Elektron jadvallar va ularning vazifalari, asosiy elementlari. Microsoft Excel 

dasturi  va  uning  imkoniyatlari,  asosiy  tushunchalar  (ishchi  kitiob,  ishchi  varaq, 

yacheyka,  diapazon,  diagramma)  ni  o’quvchilarga  etkazish  va    âà  óëàðgà 

êîìïþòåðäà èøëàø ó÷óí etarli bilimlar berish. 

 

2-darsda Microsoft Excel  dasturidagi matnli va sonli belgilar ustida amallar 

bajarish,  ularning  usullari,  matnlar  va  sonli  belgilarni  jadvallarga  kiritish  va 

yuqoridagilarni  ishlash  jarayoniga  tayyorlash  kabi  nazariy  bilimlar  beriladi.  Bu 

mavzudagi asosiy tushunchalar sonli, matnli belgilar, ularni formatlash usullari va 

jadval katakchalarni to’ldirish qoidalari va hokozolar hisoblanadi.  

3-darsda  yuqoridagi  bilimlarni  o’zlashtirganlaridan  keyin,  har  bir  kasbiy 

sohaga  mos  ravishda  jadvallar  to’ldirilishi  kerak.  Bu  esa  turli  xil  formulalar  va 

ularning  tasnifi,  funktsiyalar  va  ularning  turlari  haqida  nazariy  bilimlarga  ega 

bo’lishni  talab  qiladi.  Shuning  uchun  ushbu  darsda  turli  xil  formulalar  va 

funktsiyalar bilan ishlashning asosiy elementlarini o’qitish kerak.  

4-darsda  beriladigan  nazariy  bilimlar  yuqorida  o’zlashtirilgan  bilimlar 

asosida  yaratilgan  hujjatlarga  mos  ravshda  grafik,  chizma  holatlarni  ko’rib 

chiqishni  o’z  ichiga  oladi.  Bu  esa  mavzuning  asosini  tashkil  qiluvchi 

diagrammalar,  ularning  turlarida  o’z  aksini  topishi  kenrak.    o’quvchilar  manashu 

diagrammalarni o’zgartirish, ularni bosmaga chiqarish kabi nazariy bilimlarga ega 

bo’ladilar. 

5-darsda  elektron  jadvallar  yordamida  modellashtirish  elementlari  va  turlari, 

kompyuterda  masalalar  echish  bosqichlari  kabi  tushunchalar  bilan  bir  qatorda 

---

 

 

34 

 

amaliy  ahamiyatga  ega  bo’lgan  iqtisodiy  va  matematik  masalalar  yuzasidan 

modellar tuzishga hamda shularga doir nazariy bilimlar berishga e’tibor qaratiladi. 

Yuqoridagi  kabi  har  bir  darsda  nazariy  bilimlar  berib  borilgandan  so’ng 

amaliy-laboratoriya 

mashg’ulotlarida 

o’zlashtirilgan 

nazariy 

bilimlar 

mustahkamlanadi.  Shundan  keyingina  navbatdagi  nazariy  mavzuga  o’tish 

maqsadga muvofiq.  

Amaliy - laboratoriya mashg’ulotlari uchun metodik ko’rsatmalar: 

 

ma’lumki,  amaliy-laboratoriya  mashg’ulotlari  bevosita  kompyuterlar  bilan 

muloqot  orqali  amalga  oshiriladi.  Har  bir  mashg’ulotda  beriladigan  vazifalar 

o’quvchilarning  o’zlashtirish  qobiliyatlariga  qarab  tanlanishi  zarur.  Bundagi 

vazifalar  soni  hamma  uchun  bir  xilda  emas,  balki  o’quvchilarning  mavzuni 

o’zlashtirishini hisobga olgan holda bir necha xil ko’rinishda bo’lishini ta’minlash 

zarur bo’ladi.  

 Amaliy-laboratoriya  mashg’ulotlarida      topshiriq  turidagi  vazifalar  3-6  ta 

oralig’ida  bo’lib,  ularni  bajarilishiga  qarab  o’zlashtirish  va  sifat  ko’rsatkichlarini 

belgilash mumkin.  

1-dars  bo’yicha  nazariy  bilimlardan  kelib  chiqqan  holda  har  bir  o’quvchiga 

Microsoft Excel dasturidagi uskunalar panelining vazifasini ko’rib chiqish va ular 

yordamida  qanday  qilib  hujjatlar,  fayllar,  ularni  qidirish  usullari,  yangi  fayllar 

yaratish, o’zgartirishlar kiritishi haqidagi vazifalar beriladi. Bu vazifalar yordamida 

ishchi  kitob,  ishchi  varaq  nomlarini  o’zgartirish  usullarini  ham  o’zlashtirib 

oladilar.  o’quvchilar  vazifalarni  bajarganlaridan  so’ng,  ularga  qo’shimcha, 

mustaqil  ravishda  bajariladigan  bir  oz  mukammal    vazifalar  2  va  3-  turdagi 

topshiriqlarda berib borish maqsadga muvofiq. 

 

2-darsda o’tilgan nazariy bilimlar asosida  

Ishchi maydon bilan ishlash va kasbiy sohalarga mos yoki umumiy ishchi maydon 

bilan  ishlash  va  kasbiy  sohalarga  mos  yoki  umumiy  sodda  jadvallarni  to’ldirish, 

ularni  bezash  kabi  vazifalar  berib  boriladi.  Shuningdek,  ishchi kitobdagi  ortiqcha 

---

 

 

35 

 

yacheykalarni  olib  tashlash,  ularni  qayta  qo’yish  haqidagi  vazifalar  ham  berib 

borilishi kerak. 

 

3-darsda  Microsoft  Excelda  formulalar  bilan  ishlash  va  ularni  turli 

yacheykalarda  saqlash,  avtoyig’indi,  avtoto’ldirish  markerlaridan  foydalangan 

holda  turli  xil  jadvallarni  to’ldirishga  doir  vazifalar  beriladi.  Shu  bilan  birga  bu 

mavzuda  “Master  funktsiya”  bilan  ishlash  va  ularning  turlarini  qo’llab  turli  xil 

amaliy  hujjatlarni  to’ldirish,  tahlil  qilishga  doir  vazifalar  berib  borilishi  nazarda 

tutiladi.  

 

4-darsda  yuqoridagi  ma’lumotlarga  tayangan  holda  2-darsda  yaratilgan 

hujjatlarga  va  3-darsda  yaratilgan  formulali  va  funktsional  jadvallarga 

diagrammalar  tuzish,  bu  diagrammalarni  ishchi  varaqning  o’ziga  yoki  boshqa 

ishchi 

varaqqa 

joylashtirishga, 

ularning 

ko’rinishlarini 

o’zgartirishga,    

diagrammadagi  izoh  (legenda)  va  o’qlarning  nomlarini  o’zgartirishga  oid  amaliy 

vuazifalar berib borilishi kerak. 

 

5-dars  uchun  elektron  jadvalda  modellashtirish  elementlari  va  uning  turlari 

haqidagi masalalarni tanlash kerak bo’ladi. Ushbu masalalarga  modellar tuzish va 

ularni kompyuter orqali hal qilishga doir amaliy mashg’ulotlar o’tkazilishi va unga 

doir vazifalarni talabalarga mustaqil hal qilishni o’rgatish ko’zda tutiladi. 

 

6-  darsda    asosan    amaliy  ahamiyatga  ega  bo’lgan  masalalarga  va  tanlagan 

kasbiy  sohasidagi  amaliy  masalalarga    modellar  tuzishga  doir  misollar  va  ularni 

o’zgartirishga oid vazifalar berib borilishi kerak bo’ladi. 

 Amaliy-laboratoriya mashg’ulotlarining nazariy qismida olgan bilimlarini dasturni 

o’z kasbiy faoliyatidagi biror taqdimotni qo’llab kompyuterda ish olib boriladi. 

Barcha nazariy va amaliy-laboratoriya mashg’ulotlari o’rganilib bo’lingandan 

so’ng, o’quvchiëàðãà darslarni qanday o’zlashtirilganliklari haqida reyting ballari 

qo’yib boriladi.  

 

---

 

 

36