O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi guliston davlat universiteti “tarix” kafedrasi

2.1.11. Miloddan avvalgi VIII-III asrlarda Rim tarixi. (2 soat) 
1.
 
Etrusklar. 
Gerodot, Starabon, Katta Pliniy va Tatsit etrusklar Kichik Osiyodagi 
Lidiyadan mil.avv. XIII asrda dengiz orqa- li Italiyaga kirib kelganlar, deb ma‘lumot 
beradilar. Etrusklar, ularning kelib chiqishi to‗g‗risida Gerodot, Strabon, Katta Pliniy, 
Galikarnaslik Dionisiy ma‘lumot berganlar. Tarixshunoslikda Dempster (1579-1625-yillar, u 
etriskologiya fanining asoschisi ham sanaladi), Puje, Maspero, Nibur va boshqalar etrusklar - 
ning kelib chiqishi bilan shug‗ullandilar. Lekin hozirgacha fanda etrusklarning kelib chiqishi 
to‗g‗risida aniq bir fikr yo‗q. Lotinlar ularni etrusklar yoki tusklar, yunonlar tirrenlar yoki 
tersenlar deb atadilar. Etrusklar tarixi bo‗yicha sag‗ana, dafn toshlari, qo‗rg‗oshin taxta, ko‗za, 
muhrlarda mavjud bo‗lgan 11 ming etrusk yozuvlari mavjud. Ularning ko‗pchiligi bag‗ishlov, 
in‘om mazmunida bo‗lib, qisqa yozilgan. Ularning yozuvi biror-bir tilga yoki tillar oilasiga 
to‗g‗ri kelmaydi. 
Etrusklar to‗g‗risidagi ilk aniq ma‘lumotlar mil.avv. VIII asrga tegishli. Etrusk 
madaniyatining asosiy yodgorliklari O‗rta Italiyadagi Tibr va Arnus daryolari oralig‗ida 
rimliklar Etruriya (hozirgi Toskana) deb atagan viloyatda to‗plangan. Etruriya Li- guriya, 
Sizalp Galliyasi, Umbriya va Latsiy viloyatlari bilan che- garadosh bo‗lib, Tirren dengiziga 
chiqqan. Etruriya o‗rmonlar, qurilish toshi, gilga boy edi. Etrusklar uchun zarur bo‗lgan mis, 
qo‗rg‗oshin, qalay xomashyosi mo‗l-ko‗l bo‗lgan. Qo‗shni Ilva (Elba) orolidan etrusklar temir 
rudasini olganlar. Ilk arxeologik yodgorliklar etrusklarning ijtimoiy-iqtisodiyotda yuqori 
darajada rivojlanganidan guvohlik beradi. Villan madaniyatiga tegish 
li
urug‗-jamoa qo‗rg‗onlari qoldiqlari, Etruriya shaharlarining paydo bo‗lishi mil.avv. VIII 
asrga mansub. 
Mehnat taqsimoti, ayirboshlashning rivojlanishi, jamoa tuzumining yemirilishi boy oilalarning 
- hukmronligini yuzaga keltiradi. Jamiyatning imtiyozli qatlami - harbiy kohinlar (lugu- 
monlar) oqsuyak zodagonlar shakllanadi. Etruriyada qulchilik juda erta paydo bo‗lgan. 
Qulchilikning mavjudligidan etrusk zo dagonlarining qo‗rg‗onlarida uyushtiriladigan 
gladiatorlar jang- lari guvohlik beradi. Qadimda jangda halok bo‗lgan yo‗lbosh- chilar qabri 
ustida asirga tushgan dushmanni jang qi l ishga majbur etilishi orqali gladiator janglari kelib 
chiqqan. Oqibatda ular tomosha sifatida saqlanib qolib, bunday tomoshani etrusk- lardan 
boshqa Italiya shaharlari o‗zlashtirib olganlar. 
Qullar va qaram odamlardan tuzilgan qurolli guruh bilan luqumonlar qo‗shni viloyatlarga 
hujum qilganlar, dengiz qaroqchiligi (piratlik) bilan shug‗ullanganlar. Etruriya sha harlarida 
podsholar boshda saylab qo‗yilgan. Siyosiy kurash natijasida ayrim shaharlarda podsholarning 
o‗rnini saylab qo‗yilgan lavozimlar egalladi. Podsho hokimiyati ramzlari - xivich bog‗lami va 
unga suqilgan bolta ko‗targan xizmatchilar podsho oldida borganlar, qizil zey berilgan toga, 
podsho o‗tir- gichi - kreslo rimliklarga etrusklardan o‗tgan. Ko‗rinishidan rimliklar oliy 
hokimiyat (imperuim) tushunchasini etrusklardan o‗zlashtirganlar. 
Etrusklar xojaligining asosi sug‗orma dehqonchilik bo‗lib, ular toshloq yerlarga suvni 
kanallar, yer osti suv omborlari orqali yetkazganlar. Etrusk dehqonlari toshloq yerlarning 
botqoqlanishini oldini olish, zax suvlarni qochirish yo‗llarini bilganlar. Etrusklar Italiyada 

---

72 
birinchi bo‗lib shaharsozlik, shahar hayoti va madaniyatini barpo qildilar. Aholisi ko‗p sonli 
va boy bo‗lgan Veyi, Populoniya, Kluziy, Belsiniya, Peruziya, Tark- viniya, Vulchi va Sere 
kabi etrusk shaharlari barpo qilindi. Sav- do-hunarmandchilik rivojlanib, etrusk 
hunarmandchilik mahsulotlari chet elllarga chiqarilgan. Dengiz orqali vositachilik sav - dosini 
jadal amalga oshirdilar. Etrusklarning savdo kemalari Karfagen, Finikiya, Yunoniston va 
boshqa sharq mamlakatlari portlarida muntazam langar tashladilar. Ular ichki va tashqi 
savdoning rivojlanishi uchun tanga-pul zarb qildilar. Etrusklar metallga ishlov berishda yuqori 
natijalarga erishdilar. Etru- riyaning o‗zida mis, qo‗shni Elba orolida temir rudasi qazib 
chiqarilgan. Etrusk kulolchilik mahsulotlari nihoyatda yuksak baholangan. 
Etrusklar Janubiy Italiya, Korsika va Sardiniyada o‗z koloni- yalarini barpo qildilar. 
Mil.avv. VII-VI asrlarda Etruriyada markazi Volsiniya shahri (bu shaharda etrusklarning oliy 
xudosi Kertumnaning ziyoratgohi bor edi) bo‗lgan etrusklarning 
12
shahar konfederatsiyasi mavjud edi. Konfederatsiya siyo- satiga 12 luqumon kengashi 
rahbarlik qilgan. 
13
Janubiy Italiyadagi yunon shaharlari etrusklar bilan raqo- bat qildilar. Mil.avv. 
535-yilda etrusklar Karfagen bilan ittifoq bo‗lib, Korsika oroli yaqinidagi Alali 
yonidagi jangda yunonlarni tor-mor qiladilar. Korsika oroli etrusklarning tayanch 
nuqta- siga aylandi. Shu vaqtda Latsiya, Kampaniya va Shimoliy Ita- liyaning bir qismi 
etrusklar qo‗lida edi. Rimda etrusklarning Tarkviniy sulolasi qaror topdi, yarim 
orolning shimoli-sharqida etrusklarning Adriya shahri Adriatika dengiziga o‗z nomini 
berdi. Mil.avv. VI asrning birinchi yarmi Etruriya iqtisodiy-siyosiy hayotining 
yuksalish davri bo‗ldi. 
14
Mil.avv. VI asrning ikkinchi yarmidan etrusklar zaiflasha boshladi. Etrusklarning 
zaiflashuvining bir necha sabablari bor edi. Etrusk federatsiyasi hech qachon 
mustahkam bo‗lma- gan. Shaharlar o‗rtasida doimiy raqobat, shaharlardagi ijtimoiy 
qatlamlar o‗rtasidagi ziddiyatlar siyosiy zaiflashuvga olib keldi. Italiya shaharlari 
etrusklarning hukmronligiga chek qo‗yish- ga harakat qildilar. Etrusklar shimolda 
keltlarning hujumini qaytarish uchun og‗ir kurash olib bordilar. Etrusklar davlati 
hududlari qisqarib bordi. Etrusk federatsiyasiga kirgan sha- harlar o‗rtasidagi ichki 
aloqa zaiflashdi. Etrusklar birdaniga yunonlar, rimliklar va keltlarning siquvi ostida 
qoldi. 
15
Rivoyatlarda rimliklarning etrusklarga qarshi urushlarining yorqin tasvirlari 
saqlanib qolgan. Bir rivoyatga ko‗ra etrusk podshosi Parsenni o‗ldirish uchun rimlik 
o‗smir Gay Musiy etrusklar qarorgohiga kiradi, lekin uni ushlab oladilar. Parsena Gay 
Museyni qiynoqqa solib, sheriklarini aytishni talab qiladi, gay Stsevola og‗riq va 
o‗limdan qo‗rqmasligini ko‗rsatish uchun qo‗lini olovga tutadi va qo‗li qanchalik 
kuymasin, miq etib ovoz chiqarmaydi. Mil.avv. 524-yilda yunonlar Kampaniya yonida, 
mil.avv. 474-yilda Qum yonida etrusk flotini tor-mor qildilar. Mil.avv. 509-yilda 
rimliklar so‗nggi etrusk podshosi Tarkviniy Mag‗rurni shahardan haydab yubordilar. 
Mil.avv. 265-yilda etrusk shahri Voliniyaning qulashi bilan rimliklar Etruriyaning to‗la 
istilosini tugalladilar. Yangi era boshida etrusklar roman- lashuv jarayonida o‗z ona 
tillarini unutdilar va rimliklar bilan qo‗shilib ketdilar. 
16