O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi guliston davlat universiteti “tarix” kafedrasi

11.
 
Haykaltaroshlik. 
Mil.avv. V asrdan yunon haykalta- roshligi rivojlanib, noyob 
haykallar yaratildi. Buyuk haykalta- roshlar Miron, Fidiy va Polikletlar yaratgan haykallar 
insoniyat sivilizatsiyasining mo‗jizalari hisoblanadi. Haykaltaroshlikning qator maktablari 
yuzaga keldi. Yunon haykaltaroshligining rivojlanishi to‗rtta bosqichga bo‗linadi. Birinchi 
davr mil.avv. 
V
asrgacha bo‗lib, Miron bilan tugaydi. Shundan so‗ng yunon haykaltaroshligi g‗oyaviylik va 
shakllarni eng oliy mukammal- ligi davriga kiradi. Ikkinchi bosqich - Fidiy va Polikretning 
ijodi davri. Uchinchi bosqich mil.avv. IV asrdan Makedoniyalik Alek- sandrgacha bo‗lgan 
davr. IV bosqich Aleksandrning o‗limidan mil.avv. II asrgacha. Bu bosqichda Rodos va 
Pergam maktab- lari oldinga chiqadi. Yunonistonda mil.avv. V asrning 70-yilla- ridan boshlab 
haykaltaroshlik san‘ati gullab-yashnadi. Buyuk haykaltarosh Fidiy Afina va Zevs haykallarini 
yaratdi. Ma‘buda 
V
Afinaning 12 metrli haykalini yaratishda fil suyagi va oltindan foydalandi. 
Ma‘buda «Afina» haykali Akropolning eng baland joyiga qo‗yilib, uning quyoshda 
yaraqlagan nayzasi uzoqdan ko‗rinib, kemalar uchun mayoq bo‗lib xizmat qilgan. 
Fidiyning mashhur asarlaridan biri «Olimpiyalik Zevs»ning ulkan hayka- li (14 metr) 
Olimpiyadagi Zevs ibodatxonasiga qo‗yilgan edi. U taxtga o‗tirgan holda ifodalanib, fil 
suyagidan yasalgan. U ma‘buda Afina qalqonida do‗sti Afinaning siyosiy arbobi Perikl- 
ni va o‗zini tasvirladi. Afinada haykaltaroshning dushmanlari Fidiyni ma‘budani 

---

46 
haqorat qilishda aybladilar. Natijada Fidiy qamoqqa hukm qilindi va u yerda vafot etdi. 
Fidiyning ikki munosib shogirdi Alkmen va Agorakrit Parfenon ibodatxonasi peshtog‗i 
tasvirini ishladilar. 
V
Mashhur haykaltarosh Miron «Diskobol», «Afina va Marsiy» haykallari bilan 
o‗zining nomini abadiylashtirdi. Uning shogirdi haykaltarosh Dimetriy an‘anaviylik va 
klassikadan uzoqlashib hayotiy asarlar yaratdi. Haykaltarosh Poliklet esa uni teskarisi 
bo‗lib, o‗z asarlarida sof go‗zallikni izladi. U tanlovlarda Fidiy bilan raqobatlashdi va 
uni yengdi. Uning Zevsning rafiqasi «Gera», «Nayza ushlagan o‗smir» haykallari 
mukammal san‘at asarlari bo‗ldi. 
V
Klassik yunon haykaltaroshligining yorqin vakillaridan biri argoslik Poliklet edi. 
Uning «Diodumen» asari noyob san‘at na- munasi edi. Yunon haykaltaroshlari inson 
gavdasining uyg‗un- ligi nuqtasini qidirar edilar. Poliklet ham bu nuqtani izladi. 
Poliklet qonuniga ko‗ra, haykal tovonining uzunligi gavdaning 1/6 qismini, boshining 
uzunligi 1/8 qismini tashkil qilishi kerak edi. Bu va boshqa nisbatlarga Dorifor 
haykalida qat‘iy rioya qilingan. Poliklet qonuniga keyingi yuz yil davomida haykalta- 
roshlik san‘atida amal qilib keldi. Haykaltarosh Peoniyning «Ma‘buda Rika» haykali 
mil.avv. V asrning noyob san‘at asar- laridan biri edi. 
V
Mil.avv. IV asrda haykaltarosh Praksitelning (mil.avv. 370-340-yillar) «Germes 
chaqaloq Dionis bilan», «Knidlik Afro- dita», «Kaltakesakni o‗ldirayotgan Apollon» 
haykallarida nafis- lik, go‗zallik yaqqol aks etadi. Uning «Erot», «Vino quyayotgan 
satir», «Dam olayotgan satir» haykallari sevgi, bazmga bag‗ish- langan. Praksitel 
barcha haykallarini marmardan ishladi. Uning «Knidlik Afrodita» haykali ayol 
go‗zalligining timsoli sifatida shuhrat qozondi. Praksitelning haykallarida sokinlik 
motivlari ko‗rinadi. Uning mashhur «Knidlik Afrodita» haykali bizgacha 
V
yetib kelmagan. Praksitelning «Dam olayotgan Satir» haykalining yuzdan ortiq 
nusxalari bizgacha yetib kelgan. Buyuk haykaltaroshning ikki o‗g‗li va nevarasi uning 
ishini davom et- tirdilar. Uning o‗zi ham haykaltaroshning o‗g‗li edi. 
V
Mil.avv. IV asrda polis tizimining tushkunligi davrida haykaltaroshlikda 
qahramonlik mavzusidan uzoqlashib, inson- ning ichki ruhiy dunyosini ko‗rsatish 
asosiy yo‗nalish bo‗ldi. Shu davrning mashhur haykaltaroshlari sifatida Skopas, 
Praksitel va Lisipp (makedoniyalik Aleksandrning saroy haykaltaroshi) larni aytish 
mumkin. Paroslik Skopas (mil.avv. 420-355-yillar) Attika, Peloponnes va Kichik 
Osiyodagi yunon shaharlarida ishladi. O‗zi me‘mor bo‗lgan Gegeyadagi Afina 
ibodatxonasi- ni haykallar bilan bezadi. Skopasning «Sevib qolgan Arey» va «Afrodita» 
haykallarida inson ruhining harakati va uning eng nozik va yashirin tuyg‗ularini 
ifodalashga harakat ko‗rinadi. 
V
Mashhur haykaltaroshlarning orasida eng so‗nggisi va mahsuldori mil.avv. IV 
asrda yashagan Lisipp edi. U marmar va metalldan ilohlar, qahramonlar, yarim 
ilohlarning 1500 haykallarini yaratdi. Lisippning «To‗rt ot qo‗shilgan aravada- gi 
Gelios» va «Tlet» haykallari mashur bo‗ldi. Uning «Istmiyalik poseydon», «Agiy», 
«Gerakl» haykallarida kurash ruhi singdiril- gan. U Makedoniyalik Aleksandrning 
buyurtmasi bilan «Granik yonidagi jang» haykallar guruhini yaratdi. Guruh 35 
figuradan tashkil topib, ulardan 26 tasi otliq edi. Makedoniyalik Alek - sandrni marmar 
va bronzada tasvirlash faqat Lisippga ruxsat berilgan edi. Lisipp Aleksandni turli 
ko‗rinishda: o‗smir, erkak, jangda, taxtda o‗tirgan holda, ovda, otda tasvirladi. Mashhur 
haykaltarosh 
Makedoniyalik 
Aleksandrning 
buyustini 
ham 
yaratdi. 
Lisipp 
haykaltaroshlik san‘atida Poliklet qonunining o‗rniga yangi qonunni tadbiq qildi. 
Lisippning zamondoshi afi- nalik Leoxar yunon haykaltaroshligida mumtoz usulni 
tiklash- ga harakat qildi. «Belvederlik Apollon», «Gaimed!» haykallari uning asari deb 
taxmin qilinadi. 

---

47 
V
Rodos orolida Agezandr, Afenodor va Polidor mashhur «La- okoon va uning 
o‗g‗illari» asarini yaratdilar. Sofoklning hi- koyasiga ko‗ra, iloh Apollon muqaddas 
tepalikni oyoqosti qil- gani uchun ilohlarni Laokoonni o‗ldirishga yuboradi. Laokoon 
noqonuniy tug‗ilgan o‗g‗illari bilan birga o‗ldiriladi. Lisippning shogirdi rodoslik Xares 
Rodos orolida qadimgi dunyoning yetti mo‗jizasidan biri bo‗lgan xudo Geliosning 36 
metrlik ulkan haykalini yaratdi (mil.avv. 216-yil). Rodosdagi kuchli zilzila 
paytida bu haykal buzilib ketdi. Uning «Gerakl sher bilan» va «Apoksiomen» haykallari, bazm 
qilayotgan Gerakl haykalchasi haykaltaroshlik san‘atining eng noyob namunalari hisoblanadi. 
Tasviriy san‘at taraqqiyotini vazalar tasviri orqali yaqqol tasavvur qilish mumkin. Bu san‘at 
janrida Sikion maktabi va Afina maktabi shakllangan edi. Tasviriy san‘atda kundalik ha - yot 
va mifologiyadan olingan tasvirlar ko‗plab uchraydi. Birinchi bo‗lib mashhur yunon rassomi 
tasoslik Poliklet faqat to‗rt rang: oq, qora, qizil va sariqni ishlatgan. Klassik davrda yunon tas -
viriy san‘atining eng mashhur namoyandalaridan biri Polignot ulkan ko‗p shaklli 
kompozitsiyalar ustasi edi. Afinalik Apollodor tasviriy san‘atda yorug‗lik soyasini kashf qildi. 
U bo‗yoq bilan chizgan ko‗pgina vazalar bizgacha yetib kelgan. Bu davrdagi Zevksid va 
Parrasiy, Apelles (Aleksandrning saroy rassomi) va Nikiylar tasviriy san‘at janrida yorqin iz 
qoldirdilar. Rassomlar tarixiy, harbiy, peyzaj va portret janrlarida ijod qildilar.