O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi guliston davlat universiteti “tarix” kafedrasi

2.
 
Rim respublikasining tashqi siyosati. 
Bo‗lib o‗tgan voqealar senat hokimiyatining 
samarali boshqaruvi yo‗qligi, xalq kengashi ahamiyatining o‗sishi va ichki siyosatning 
beqarorligi, siyosiy arboblarning o‗sib borayotgan roli, ularning ochiqdan- ochiq demagogiyasi 
kurashning zo‗ravonlik usullarini qo‗llash- ga tayyorligi yaqqol ko‗rindi. 
Grakxlar va ularning eng faol tarafdorlarining o‗limidan so‗ng, populyarlarning zaiflashuvi 

---

99 
vaqtinchalik edi. Rim jamiyatidagi qarshiliklar bartaraf qilinmagan edi. Begona hududlarda urush 
harakatlari olib borayotgan Rim qo‗shinlariga qo‗mondonlik qilayotgan, nobillar homiylik qilgan 
qo‗mondonlarning muvaf- faqiyatsizliklari norozilikni kuchaytirdi. 
Rimning ichki siyosatidagi beqarorlik tashqi siyosiy masala- da hukmron doiralar e‘tiborini 
vaqtinchalik susaytirdi. Mil.avv. II asrning so‗nggi 10 yilligida Rimning xalqaro ahvoli keskin- 
lashgan edi. Yaqin Sharqdagi eng kuchli ellin davlati Misr bilan Rim ittifoq tuzgan edi. 
Yaqingacha qudratli bo‗lgan Salavkiylar davlati yemirilish davriga kirib, Sharqda parfiyaliklar 
bosimiga qarshi tura olmay qoldi. Kichik Osiyoda Aristonik qo‗zg‗oloni bostirilganidan so‗ng 
vaziyat osoyishta edi. Ammo bu vaqtda Afrikada Rim hukmronligiga Numidiya podsholigi jiddiy 
xavf tug‗dirayotgan edi. Numidiyaning taniqli podshosi Masinissa- ning nevarasi, Rimda ta‘lim 
olgan yugurta Numidiya podsholigi taxtini egalladi. 
Yugurta (mil.avv.160 -104-yillar) bilan urush olib borayot- gan Rim qo‗shinlari birin-ketin 
mag‗lubiyatga uchradilar. Pod- sho Yugurta rimlik sarkardalarni sotib oldi va harbiy hiylalar 
bilan rimliklarni bir necha bor tor-mor qildi. Numidiya sha- harlarida shu vaqtda bo‗lgan 
italiyalik savdogar va sudxo‗rlar qirg‗in qilindi. Yugurta o‗z siyosatida rimliklarni dushman deb 
bilgan turli Shimoliy Afrika qabilalarining qo‗llab-quvvatlashi- ga tayandi. Mil.avv. 109-yilda 
Numidiyadagi Sutule yaqinidagi jangda Yugurta rimliklarni tor-mor qildi. Rimliklar Numidiya 
hududidan chiqib ketish va Yugurta bilan shartnoma tuzish majburiyatini oldilar. Sutule yonidagi 
g‗alaba Yugurtaning Shimoliy Afrika qabilalari oldida harbiy-siyosiy mavqeyeini kuchaytirdi. 
Ko‗p sonli gugul qabilalari, Mavretaniya podshosi Bokx Yugurtaga yordam berishga va‘da qildi. 
Rimning Shimoliy Afrika mulklarini yo‗qotish xavfi yaqqol ko‗rindi. Yugurta rimlik harbiy 
qo‗shin boshliqlarini, Rimdagi ayrim senatorlarni katta pora evaziga sotib oldi. Sotilgan poraxo‗r 
harbiy boshliqlar nomigagina urush harakatlarini olib bordilar. 
Rimda xalq yig‗ini Yugurta bilan rimliklar uchun sharman- dali «tinchlik» shartnomasini 
tasdiqlamadi. Numidiyaga qarshi yana urush boshlandi. Qo‗shin tartibga solindi. Tezda asosiy 
Numidiya shaharlari bosib olindi. Yugurta sahroga chekinib, partizan urushiga o‗tdi. Urush 
cho‗zilib ketdi. Bundan noro- zi bo‗lgan xalq yig‗ini senatning irodasiga qarshi qo‗shinga 
qo‗mondonlik qilish uchun o‗z sarkardasi, o‗zining dovyurakli- gi va harbiy qobiliyati bilan 
obro‗-e‘tibor qozongan dehqonning o‗g‗li, plebey 48 yoshli Gay Mariyni qo‗mondon qilib 
tayinladi. Gay Mariy mil.avv. 107-yilda konsulligidan so‗ng, yaxshi qurol- langan qo‗shin bilan 
mil.avv. 105-yilda Yugurta urushini tugat- di. Yugurta Mavretaniyada, qaynotasi podsho Bokx 
saroyidan panoh izladi. Bokx uni rimliklarga berishga majbur bo‗ldi. Yu- gurta Rimda qatl 
qilindi. Numidiya qaram davlatga aylantirilib, uning rasman hukmdori qilib Yugurtaning aqli 
zaif ukasi ta- yinlandi. U nafaqat Yugurta urushini (mil.avv. 111-105-yillar) tugalladi, balki 
Rimni shimoldan kimvr va tevton german qabilalari hujumidan himoya qildi. 
Ayni shu vaqtda Rim uchun yangi bir xavf tug‗ildi. Rimning shimoliy chegaralarida german 
qabilalaridan bo‗lgan kimvr va tevton qabilalarining bosqini boshlandi. Kimvrlar va tevton- lar 
dastlab Yutlandiya yarim orolida yashar edilar. Mil.avv. II asr oxirida bu qabilalar o‗z joylaridan 
ko‗chdilar. Tevtonlar g‗arbga - Galliya, kimvrlar janubga tomon yurdilar. Jangovar kimvr 
qabilalari (150 ming kishi atrofida) mil.avv. 113-yillar atrofida Janubiy Germaniyaga kirib, Alp 
dovonlariga kelib, Italiyaning shimoliy-sharqiy chegaralariga xavf soldilar. Kon- sul Papirey 
Karbon Noreya shahri yonida kuchli qo‗shin bilan kimvrlarga hujum qildi, lekin shafqatsiz tor-
mor qilindi. Italiya- ga yol ochiq edi, lekin kimvrlar Alpdan shimolga o‗tib, Galliya hududiga 
bostirib kirdilar. Galliyada ham rimliklar mil.avv. 109-yilda yana yengildilar. Kimvrlarning 
gelvetlar, Galliya- ning o‗zida ularga qarindosh bo‗lgan tevtonlar bilan birlashuvi rimliklar uchun 
xavfli vaziyatni yana murakkablashtirdi. Mil. avv. 107-yilda konsul boshchiligidagi Rim qo‗shini 
Akvitaniya- da pistirmaga tushib to‗la yo‗q qilindi. Ammo rimliklar mil.avv. 105-yilda Janubiy 
Galliyada kimvrlardan eng dahshatli mag‗lu- biyatga uchradilar. Jang maydonida Kanna 
halokatidan ham ko‗proq 80 mingga yaqin legionerlar jasadi qoldi. Kimvrlar o‗z g‗alabalaridan 
keyin himoyasiz Italiyaga emas, Ispaniyaga yurish qildilar. 

---

100 
Rim senati konsul Gay Mariy tashabbusi bilan harbiy-siyosiy islohotlar o‗tkazildi. Islohotlar 
natijasida yaxshi ta‘lim berilgan yangi qo‗shin tuzildi. Ko‗p sonli tevton qabilalari mil.avv. 102- 
yil Sekstiy Akva yonidagi jangda rimliklardan yengildi. Mil.avv. 101-yilda Shimoliy Italiyadagi 
Vertsella yonidagi jangda kimvrlar ham tor-mor qilindi. Janglarda 150-200 ming germanlar halok 
bo‗ldilar. Yana shunchasi Italiya va O‗rtayer dengizi qul bozorlarida sotib yuborildi. 
Gay Mariyning bunday yutuqlarining asosiy sababi uning harbiy islohotlari edi. Ilgari Rim 
qo‗shini zaruriyat bilan cha- qirilgan fuqarolarning ko‗ngilli qismlaridan iborat bo‗lib, urush 
harakatlari tugaganidan so‗ng ular o‗z tinch ishlariga qaytar edilar. Qo‗shinda xizmat qilish 
ma‘lum miqdorda mulkka ega bo‗lgan, o‗zini qurol-yarog‗ bilan ta‘minlay oladigan fuqarolar-
ning faxriy majburiyatlaridan biri edi. Bunday tarkibda tuzilgan qo‗shin Rim shahar-davlati 
sharoitida o‗zini oqlar edi. Endilik- da Rim O‗rtayer dengizining turli qismlarida to‗xtovsiz 
urushlar olib borayotgan bir paytda harbiy majburiyat nafaqat faxriy, aksincha, og‗ir bo‗lib, 
ayniqsa, ko‗ngillilarning asosini tashkil etadigan dehqonlar uchun xonavayron qiladigan 
majburiyat bo‗ldi. 
Gay Mariy senatdan qo‗shinga mulkiy ahvoliga qaramasdan barcha fuqarolarni qo‗shinga 
yollashga ruxsat oldi. Eng kam- bag‗al shaharlik va yersiz dehqonlar davlatdan qurol-yarog‗, 
harbiy xizmati uchun maosh, xizmat muddati tugaganidan so‗ng yer ulushi oladigan bo‗ldilar. 
Italiyaliklar va boshqa itti- foqchilar harbiy xizmatga ko‗plab jalb qilina boshlandilar. Natijada 
dehqonlardan tuzilgan ko‗ngillilar qo‗shini professional qo‗shinga aylana boshlandi. Bu qo‗shin 
o‗z ehtiyoj manfaatlari bilan aholini boshqa tabaqalaridan ajralib turar edi hamda ular o‗z 
qo‗mondonlariga so‗zsiz va sadoqat bilan bo‗ysunar edilar. Chunki har bir legionerning taqdiri 
va farovon hayoti bu sar- kardalarga bog‗liq edi. Gay Mariy qo‗shinning tuzilishi, qurolla- nishi, 
jangni tashkil qilish, jangchilarning harbiy mashqlarini tashkil qilish, qismlarning tuzilishiga 
taalluqli bo‗lgan qator is- lohotlarni amalga oshirdi. Rim qo‗shinida eng qadimgi davrdan bayroq 
yoq edi. Asosan dala nishonlari uchun pichan tutami qistirilgan uzun tayoq ko‗tarilgan edi. Gay 
Mariy qo‗shinga bur- gut tasviri tushirilgan nishon joriy etdi. Shu vaqtdan boshlab burgut tasviri 
legionning ramziga aylandi, bundan tashqari har bir kogorta ham o‗z ramziga ega bo‗ldi. 
Qo‗shinni qayta qurish- ning ijobiy natijalari tevton qabilalari ustidan (mil.avv. 102-yil) qilingan 
g‗alabalarda yaqqol ko‗rindi. Bu ijobiy o‗zgarishlar Gay Mariyni Rimda eng obro‗-e‘tiborli 
kishiga aylantirdi. Natijada Gay Mariy uzluksiz 5 yil davomida 5 marta, jami esa 7 marta mavjud 
qonunlarga zid ravishda konsul qilib saylandi.