O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi guliston davlat universiteti ―oziq-ovqat texnologiyasi‖ kafedrasi

 
Mikroorganizmlarga nurli energiyaning ta‘siri 
Nurli energiyalar turli mikroorganizmlarga har xil fizikaviy, kimyoviy va biologik 
ta‘sir ko‘rsatadi. Nurli energiyaning ba‘zilari mikroorganizmlarni o‘ldiradi, shu sababdan 
bu turdagi nurli enegiya oziq-ovqatlarni aynishdan saqlash uchun ishlatiladi. Tabiatda 
doim mikroorganizmlar quyosh nuri ta‘sirida bo‘ladi. Tarqalib turayotgan kunduzgi nur 
mikroorganizm rivojlanishiga ta‘sir etmaydi, to‘gri tushayotgan quyosh nurlari esa ularni 
o‘ldiradi. Quyosh nuri faqat fotosintez qiluvchi mikroorganizmlarga kerak, fotosintez 
qobiliyatiga ega bo‘lmagan mikroorganizmlar sharoitida ham o‘saveradi. Ammo 
ko‘pchilik mog‘orlarning rivojlanishi qorong‘ida normal darajada bo‘lmaydi, ularda faqat 
mitseliy o‘sib, sporalar hosil bo‘ladi. Patogen bakteriyalar saprofitlarga nisbatan quyosh 
nuriga kamroq chidamli bo‘ladilar. Quyosh spektrining ultrabinafsha qismi eng katta 
bakterotsid ta‘siriga ega. Ultrabinafsha nurlarining biologik va kimyoviy aktivligi kattadir. 
Ultrabinafsha nurlar ba‘zi organik birikmalarning sintezini va parchalanishini yuzaga 
keltiradi, oqsillarni koagulyasiya qiladi, fermentlarning faolligini oshiradi. O‘simlik, 
hayvon va mikroorganizm hujayralarini o‘ldiradi. Ultrabinafsha nurlarining 
mikroorganizmlarga salbiy ta‘siri ularning nurlangan muhitda mikroorgaganizmlarga zarar 
keltiradigan moddalar vodorod peroksidi, ozon va boshqalar hosil bo‘lishidan kelib 
chiqadi. Ultrabinafsha nurlarining 250-260 nm li to‘lqinlari eng yuqori bakterotsid ta‘sir 
ko‘rsatadi. Ultrabinafsha nurlarining ta‘sir kuchi nurlanish dozasiga, masofaga va 
nurlanish muddatiga bog‘liq. 
Bakteriyalar sporalari vegetativ hujayralarga nisbatan ultrabinafsha nurlarga ko‘proq 
bardoshlidir.Sporalar o‘ldirish uchun 4-5 marta ko‘proq energiya kerak. Hozir sanoatda 
ultrabinafsha nurli turli bakterotsid lampalar ishlab chiqarilmokda. Ular havoni 
dezinfeksiya qilishda keng qo‘llanilmoqda: kameralarda davolash va ishlab chiqarish 
korxonalarida. Ultrabinafsha nurlar asbob-uskuna idishlarni dezinfeksiyalashda oziq-
ovqatlarni quyishda va qadoqlashda ham qo‘llaniladi. 
Ultrabinafsha nurlar o‘tish qobiliyatiga ega bo‘lmagani uchun nurlanayotgan 
mahsulotlarning faqat yuzasiga ta‘sir etadi. Ultrabinafsha nurlar sovutilish usuli bilan birga 
go‘sht va go‘sht mahsulotlarining saqlash muddatini 2-3 marta uzaytiradi. 
Rentgen nurlarining to‘lqinlari kichikdir. Ular o‘tish qobiliyatiga ega. Rentgen 

---

64 
nurlarining mikroorganizmlarga ta‘sir kuchi nurlanish dozasiga bog‘liq. Oz miqdorda 
rentgen nurlari miroorganizmlarni rivojlantiradi, ko‘prog‘i esa ularning osishi va 
ko‘payishini to‘xtatadi, ko‘p miqdordagi mikroorganizmlarni o‘ldiradi. O‘simlik va 
hayvonlarga nisbatan mikroorganizmlar rentgen nurlariga chidamliroq bo‘ladilar. 
Mikroorganizmlarga bu nurlar har xil ta‘sir ko‘rsatadi. Ma‘lum miqdordagi rentgen nurlari 
ba‘zi mikroorganizmlarni darhol o‘ldiradi, boshqalarga esa ta‘sir etmaydi. Mog‘or va 
achitqilar bakteriyalarga nisbatan rentgen nurlariga chidamliroq.