|
5-ма’ruza. SABZAVOT-POLIZ O‘SIMLIKLARI
Asosiy savollar:
1.
O’
zbekiston florasida keng tarqalgan sabzavot-poliz o’simlik turlari
2. Sabzavot-poliz o’simliklarning tabiiy zaxiralari
3. Sabzavot-poliz o’simliklarning xalq xo’jaligidagi ahamiyati
4." Qizil kitob"ga kirgan sabzavot-poliz o’simlik turlari va ularni muhofaza
qilish .
Mavzuga oid tayanch atama va iboralar: sabzavot-poliz , bir yillik o’t, ko’p yillik
o’t, karotin, namlik, tuproq, unumdor, olein, biologik faol modda.
Saxiy tabiat jonajon o‘lkamiz uchun o‘zining bisotida nimaiki bo‘lsa,
ayamagan. Serquyosh diyorimiz jannat – makon O‘zbekistonimizning shuxrati
behudaga dunyoga mashhur bo‘lmagan. Tilimi tilni yoradigan mazali Xorazmning
qovunlari, Mirzacho‘lda yetishtirilgan tarvuzlar, Samarqandning handalagi, Farg‘ona,
Andijonning turpu-pomidorlari yetti iqlimga ma’lum va mashhurdir.
O‘zbekistonda yetishtirilayotgan sabzavot-poliz o‘simliklarining insonlar uchun
ahamiyati boshqa o‘lkalarda yetishtirilayotgan sabzavot-poliz ekinlaridan tubdan farq
qiladi. Bu farq shundan iboratki, bizda ekib o‘stirilayotgan o‘simliklar o‘zlariga
kerakli quyosh haroratini istagancha oladi. Namlik yetarli. Tuprog‘i esa unumdor.
Tabiat yaratgan bunday imkoniyatlar bu yerda o’sadigan har bir nihol uchun qulay va
yetarlidir.
Respublikamizda
yetishtirilayotgan
sabzavot-poliz
ekinlarining
servitaminliligi, to‘yimlilik darajasining yuqoriligi, foydaliligi, inson organizmi
uchun zarur bo’lgan mikroelementlarga boyliligining sababi ham ana shundadir.
Quyida sabzavot – poliz ekinlariga kiruvchi oila vakillarini ko‘rishimiz mumkin.
Sabzavot poliz ekinlaridan Cucurbitaceae – Qovoqdoshlar oilasiga mansub
qovoqni, qovun va tarvuzlarni keltirish mumkin.
Oshqovoq (Cucurbita pepo) qovoqdoshlar oilasi (Cucurbitaceae)ga mansub bir
yillik o‘t o‘simlik. Oziq ovqat, dorivor, yem xashak o‘simligi sifatida hamda karotin
manbai sifatida keng ekiladi. Oshqovoqning siqib olingan suvi (xom oshqovoqning)
yoqimli ta’mga ega va juda foydali. Oshqovoqdan tayyorlangan somsa, manti va
boshqa taomlar ham o‘zining yoqimliligi va foydaliligi bilan ajralib turadi.
Oshqovoqning urug‘ida 40 % gacha moy bo‘ladi, uning tarkibida palmitin,
stearin, olein va boshqa kislotalarning trigliseridlari bo‘ladi. Eng asosiy biologik faol
moddasi kukurbitin aminobirikmasi hisoblanadi. U gelmintoz kasalliklarini
davolashda juda foydali. Mevasidan (silos qilingan holatdagisidan) karotin olinadi.
Qovun (Melo orientalis (S. Kudr) Nab.- qovoqdoshlar oilasiga mansub bir yillik
o‘t o‘simlik. Bargi uzun bandli, yirik, barg qo‘ltig’ida gajagi bor. Turiga qarab asosan
iyun oyida gullaydi. Guli ayrim, ba’zan ikki jinsli, sariq rangli. Mevasi ko‘p urug‘li,
turli shakl va rangda 300 g. dan 15-20 kg gacha va undan ham og‘ir. Tarkibida 16-
18% qand, vitamin S, karotin, pektin moddalari, mineral tuzlar bor. Mevadan
ho‘lligida, quritib (qovun qoqi) qiyom va povidlo tayyorlab foydalanadilar. Qovun
Respublikamizning hamma viloyatlarida ekiladi. Ayniqsa Xorazm qovunlarining
shuhrati, asosan quyidagi to’rtta turga mansub: handalak, amiri, kaccaba hamda zard.
Handalakga – ertapishar, ko‘kcha, handalak, zamcha, sariq handalak, bosvoldi
kabilar kiradi.
Amiriga – yozda pishadigan davlatboy, daxbedi, amiri, nongo‘sht, shakarpalak,
toshloqi kabilar kiradi.
Kassabaga – bo‘rikalla, gurvak kiradi.
Zardga – kuzgi va qishgi turlari: qo’ybosh, umrboqi, gulobi, arqoni, beshiki,
qariqiz va boshqalar kiradi.
Tarvuz (Citrullus vulgaris Schrad.) – qovoqdoshlar oilasiga mansub, yotib
o‘suvchi bir yillik o‘t o‘simlik. Palagi 3-4 m, bargi uzun, bandli, bo‘lakli, o‘q ildizli.
Iyun oyida gullaydi. Guli ikki jinsli. Changchi gullari palakda to‘p-to‘p, urug‘chi
gullari esa yakka holda joylashadi, och sariq rangli. Mevasi avgust-sentyabr oylarida
pishadi. Yumaloq, cho‘zinchoq shaklda bo‘lib, rangi oq qora, ola-bula rangda bo‘ladi.
Tarkibida 6-11% qand, C vitamini, azotli moddalar va boshqa birikmalar bor.
O‘zbekistonda tarvuzning bir qancha navlari ekiladi. Masalan, “Узбекский
452”, “Король Куба”, “Mраморный”, “Xayitqora”, “Chovkari”, “Qo‘zivoy”,
“Kadan” va boshqa navlar. Tarvuzdan lalmikor, bahorikor va sug‘oriladigan yerlarga
ekib hosil olinadi. Asosan mevasi uchun ekiladi. U qadimiy o‘simlik. Insonlar undan
o‘z chanqog‘ini qondirish, oziqa sifatida, buyrakdagi toshni yuvish, siydik haydovchi
maqsadlarida foydalanadilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
