O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi guliston davlat universiteti

Mavzuni mustahkamlash 
 
 
 
 
 
 
 
2.  
 
 
 
 
 
 
 
Blits savollari 
7. Qaysi  oilalarda  dorivor  o’simliklari  ko’p 
uchraydi ? 
8.  Dorivor  o’simliklari  turkum  va  turlarini 
ayting ? 
9.  "Qizil 
kitob"ga 
kiritilgan 
dorivor 
o’simliklarini aniqlang ? 
4. Dorivor  o’simliklarining  xalq  xo’jaligida 
qanday ahamiyati bor ? 

---

2.  Мавзусига  оид  билимларни    фаоллаштириш,  фикрлашни  жадвал  асосида   
кенгайтиринг. 
Dorivor  o’simliklar 
O’simlik 
turlari 
Hayotiy shakli  
Tarqalishi 
Ishlatilishi 
 
 
 
 
 
 
 
 
7-amaliy mashg’ulot. Saponinli o’simliklarining asosiy turkum va turlari bilan 
tanishish, ularning umumiy ko’rinishini chizish. 
Kerakli  jihozlar:  Saponinli  o’simliklariga  taluqlli  o’simliklarning  gerbariy 
namunalari, qo’l lupasi, kollektsiyalar, jadvallar, rasmlar. 
   Topshiriq. Saponinli o’simliklarini tuzilishidagi muhim oila uchun xos belgilarni 
aniqlang.  Dorivor  o’simliklarning  foydali  xususiyatlarini,  xalq  tabobatida  va  ilmiy 
tabobatda  ishlatilishini  taxlil  qiling.  Ishlatilishi  bo’yicha  guruhlarga  ajrating. 
Saponinli o’simliklarga taluqli oilalarni aniqlang. “Qizil kitob” ga kiritilgan saponinli 
o’simliklarni aniqlang. 
 
Quyida  xalqimiz  tomonidan  ko’p  ishlatiladigan  va  tabiatda  keng  tarqalgan 
saponinli o’simliklarning ba'zilarini keltiramiz. 
 
Saponin  -  ko’piruvchi  degan  ma'noni  anglatib,  o’simliklardagi  moddalar 
almashinuvining  qosilasi  hisoblanadi.  Saponin  o’simliklarning  turli  organlarida, 
ko’proq urug’ va ildizlarida to’planadi.  
 
Ulardan  sanoatning  har  xil  tarmoqlarida, ayniqsa,  to’qimachilikda  shoyi  hamda 
jun matolaridan yasalgan buyumlarni yuvuvchi vosita sifatida, rangli metallurgiyada, 
o’t  o’chirishda  va  penobetonlar  tayyorlashda,  meditsinada  siydik  haydovchi,  kayf 
qildiruvchi  vosita  qisoblanib,  revmatizmni  davolashda  hamda  gomeopatiyada 
ishlatiladi.  
 
Tarkibida  saponin  saqlovchi  noyob  o’simliklarga  O’zbekiston  "qizil  kitobi"ga 
kiritilgan Caryophyllaceae - Chinniguldoshlar oilasidan  
Kachimsimon etmak (Acanthophyllum gypsophiloides Regel) ni xamda  qomqoq (A. 
pungens (Bunge) Boiss.) ni keltirish mumkin. Etmakdan to’qimachilik, mo’ynachilik, 
qandolatchilik sanoatlarida, tabobatda foydalaniladi.  
        Chinniguldoshlar  (Caryophullaceae)  oilasiga  80  ta  turkum  mansub.  200  ta  tur 
o’simlik kiradi.O’zbekistonda 24 turkumga oid 122 turi o’sadi.           
Bu  oilaning  vakillarining  tarkibida  saponin,  glyukozid  kabi  zaqarli  moddalar  bor. 
Gullari chiroyli bo’lganligi uchun manzarali o’similik sifatida o’stiriladi. Ko’pchilik 
vakillari begona o’t hisoblanadi.  
Bo’ritikan - Gipsofilanamo bo’ritikan, etmak -  Acanthopyllum gysophyloides - ko’p 
yillik o’t o’simlik ildizi yo’qon. Bo’yi 40-60 sm. Barglari qalami yoki lantsentsimon-
qalami,  uchi  o’tkir,  tikansiz.  Gullari  mayda,  ro’vaksimon  to’pgulga  yiqilgan.  Iyun-
iyulü oylarida gullab  urug’laydi.  Adir va  tog’  etaklari  toshli  yon baqirlarida  o’sadi. 

---

Bu  o’simliklarni  ildizlaridan    ko’p  miqdorda  saponin  (etmak)  olinib,  nisholda 
tayyorlashda, qandolat sanoatida ishlatiladi. U sovun o’rnida ham ishlatiladi.