O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi guliston davlat universiteti

                 10-ma'ruza.   YEM-XASHAK O’SIMLIKLAR 
 
                                     Asosiy savollar: 
1. O’zbekiston florasida keng tarqalgan em-xashak o’simlik turlari 
2. Yem-xashak o’simliklarning tabiiy zaqiralari 
3. Yem-xashak o’simliklarning xalq xo’jaligidagi ahamiyati 
4."Qizil kitob"ga kirgan yem-xashak  o’simlik turlari va ularni muqofaza qilish  
 
Mavzuga oid tayanch atama va iboralar: yem-xashak, tabiiy zaqiralar, xiyobon, nav,  
lianalar hayotiy shakllar ifor, mikroiqlim,. bir, ikki, ko’p yillik o’tlar. 
 
Ushbu  guruhga  chorva  mollari  hamda  yovvoyi  xayvonlar  uchun  yem  sifatida 
ishlatiladigan  madaniy  va  yovvoyi  holda  o‘suvchi  o‘simliklar  kiradi.  Yem  xashak 
o‘simliklariga  turli  hayotiy  shakldagi  o‘simliklar  misol  bo‘la  oladi  –  daraxtlar, 
butalar, yarim butalar, o‘tlar, lishayniklar va x.zo. Masalan, keng bargli daraxtlarning 
shoxchalarini  yoki ignabargli daraxtlarning shoxchalarini vitaminga va ozuqaga boy 
yem  sifatida  ishlatish  mumkin.  Ammo  yem  xashak  sifatida,  ayniqsa,  o‘t 
o‘simliklarning  ahamiyati  juda  katta,  birinchi  navbatda  ko‘p  yillik  o‘tlarning. 
Ayniqsa, 
boshoqdoshlarning 
(donli 
ekinlarning) 
va 
dukkakdoshlarning 
(burchoqdoshlarning) yem xashak sifatidagi roli nihoyatda beqiyosdir.  
 
Yem  xashak  o‘simliklarning  xo‘jalik  ahamiyati  ularning  xosildorligi, 
to‘yimliligi, eyimliligi va ularning yaylovlarda tarqalish darajasi bilan belgilanadi.  
Yem xashak o‘simliklarning naqadar ozuqabopligi ulardagi proteinlar (oqsillar) 
ning va kletchatkaning miqdoriga bog‘liq: qanchalik protein ko‘p va kletchatka kam 
bo‘lsa, demak o‘simlik shunchalik ozuqabop (to‘yimli). Turli o‘simliklarda oqsilning 
miqdori  turlicha  bo’ladi,  uning  miqdori  yana  bir  turga  mansub  o‘simliklarda 
vegetasiya  fazalariga  qarab  ham  har  xil  bo‘ladi.  Shuni  ta’kidlash  kerakki, 
o‘simliklarning  faqat  ozuqabopligiga  qarab  yem  xashaklilik  qimmatini  aniqlab 
bo‘lmaydi, chunki ba’zi o‘simliklar juda yaxshi kimyoviy tarkibga ega bo‘lishlaridan 
qat’iy  nazar  hayvonlar  tomonidan  umuman  yoki  qisman  yeyilmaydi  (masalan,  juda 
achchiq, kuchli hidli, o‘ta tukchalar bilan qoplangan, dag‘al va b.). Hattoki hayvonlar 
tomonidan  qanchalik  yaxshi  yoki  yomon  yeyilishi  fasllar  bo‘yicha  ham  har  xil 
bo‘ladi,  bundan  tashqari  bitta  o‘simlik  turini  hayvonlarning  har  xil  turlari  ham 
turlicha iste’mol qiladi.  
 
Ishlatilishiga  ko‘ra  yem  xashak  o‘simliklari  quyidagilarga  bo‘linadi:  yaylov 
o‘tlari,  pichanga  ishlatiladigan,  silosga  bostiriladigan  hamda  konsentrlangan  yem 
uchun  ishlatiladigan  o‘simliklar.  Yovvoyi  holda  o‘sadigan  ko‘pchilik  yem  xashak 
o‘simliklari  madaniylashtirilgan  (ayniqsa,  burchoqdoshlarga  va  bug‘doydoshlarga 
mansub), ular ustida seleksiya ishlari olib borilmoqda va yangi navlari yaratilmoqda.   
 
Yovvoyi  mollar  hamda  chorva  mollari  va  uy  hayvonlari  uchun  ozuqa  bazasi 
hicoblangan 
yem-xashak 
o‘simliklar 
cho‘ldan 
tortib, 
to 
yuqori 
yaylov 
mintaqalarigacha bo‘lgan maydonlarda keng tarqalgan. 
 
Yilning  faqat  nam  va  salqin  davrida  ko‘karib,  o‘zining  bir  yillik  rivojlanish 
siklini  tugallaydigan  bir  yillik  (efemer)  va  ko‘p  yillik  (efemeroid)  o‘tlar  ayniqsa 
bahor  faslida  barcha  mintaqalarda  juda  ko‘p  o‘sadi.  Efemerlardan  yaltirbosh, 

---

arpag‘on,  chitir,  no‘xatak,  qashqarbeda,  qo‘zigul;  efemeroidlardan  esa  rang,  iloq, 
qo‘ng‘irbosh, shair kabi o‘tlarni ko‘rsatish mumkin.  
 
Efemerlarni  yilning  hamma  fasllarida  ot,  tuya,  qoramol,  ayniqsa  qo‘y-echkilar 
ishtaha  bilan  yeydi,  chunki  ularning  eng  yaxshi  o‘sgan  davri  chorva  mollarining 
qishdan  toliqib  chiqqan  vaqtiga,  erta  bahorga  to‘g’ri  keladi.  Efemerlar  bilan 
oziqlangan mollar tez semiradi hamda sersut bo‘ladi. Bu o‘tlar ancha sersuv bo‘lgani 
uchun  ular  bilan  ovqatlangan  mollar  kam  chanqaydi.  Efemeroidlar  ko‘kligida  va 
qurigan holda ham mollar uchun to‘yimli oziqa hicoblanadi. Bahor sernam kelganda 
yaylovlarda ular yaxshi o‘sib gektaridan 3-5 s gacha xashak olish mumkin.  
 
Quyida asosiy yem xashak o‘simliklarining ro‘yxati keltirilgan.