|
Mavzuga oid tayanch tushuncha va iboralar:
Plastida, xloroplast, xromoplast, leykoplast, stroma, tilakoid, granalar
1-savol bo’yicha dars maqsadi: Plastidalarni hujayra hayotidagi ahamiyatini bilish
1- savol bayoni: 1676 yilda A.Levinguk yashil o’simlik hujayralarida yashil donachalarni kuzatdi va ularni xromotofor deb nomladi. Keyinchalik Shimper (1883) yashil barg hujayralarida yashil donachalardan tashqari sariq to’q sariq va hatto rangsiz donachalarni kuzatdi. Va ularni barchasini plastidalar deb atadi.
Plastidlar o’simlik hujayralari uchun xos organoid bo’lib, unda turli moddalarni sintezi, birinchi navbatda fotosintez amalga oshadi. Shu tufayli o’simlik va hayvonlarda modda almashinish ham turlicha bo’ladi.
Yuqori o’simlik hujayralari sitoplazmasida asosan 3 xil plastidlar uchraydi: 1) Yashil plastidlar- xloroplastlar; 2) qizil oranj va boshqa rangli xromoplastlar; 3) rangsiz- leykoplastlar. Bular bir biriga o’tish xususiyatiga ega. Masalan, Xloroplastlar meva pishishi bilan yoki barglarning rangi kuzda o’zgarishida xromoplastlarga aylanadi. Tuban o’simliklarda, masalan, suv o’tlarda, faqat bir xil plasidlar-xromatoforlar ma’lum.
Xloroplasllaming tuzilishi, umuman olganda mitoxodriyalarni eslatadi. Bu organoid tashqi va ichki membranalar bilan qoplangan boiib, ular plastidlarr.i sitoplazmadan ajratib turadi. Membranalaming har birining qalinligi 7 nm atrofida, ular bir-biridan oraligi 20-30 nm membranalararo bo‘sh)iq bilan ajralgan. Plastidlaming ichki qismini matriks yoki stroma deb atalib. unga ichki membranadan o‘sib chiqqan burmacha shaklidagi strukturalar joylashadi. Yuksak o'simliklaming yeiilgan plastidlarining ichki membranasi ikki xil tipda tuzilgan boiadi. Bular-stromaning yassi, uzun lamellalari, yassi disksimon vakuola yoki yopiq xaitachaiarning membranaiari-tiiakoidiardir, ulaming har birini plastina deb ham ataladi. Tilakoidlar taxlab qo‘yilgan tangachalarga o;xshash shaklni hosi! qiladi, ulami qirralar deb ataladi. Ular stromaning yassi xaltasimor. burmachalari-lamellalarda joylashadi. Lamellalar plastidning uzunasiga stromada tarmoqlanib bir tekislikda yotuvchi to‘rsimon strukturani hosil qiladi. Ammo, turli tekisliklarda joylashgan lamellalar bir-birlari bilan qo^shilib ketmaydilar. Shunday qilib, stroma lamellalari xloroplastning qirralarini birlashtiradi. Bitta qirrada 50 tagacha tilakoid joylashadi. Qirralaming soni yuksak o'simlik xloroplastidlarida 40-60 ta bo‘ladi. Qirralaming tarkibiga tilakoidlardan tashqari lamellalaming bir qismi ham kiradi. Tilakoidlar bir-biriga shunday yaqin joylashadiki, ulaming tashqi membranalari bir- biriga iuda yaqin joylashganligi uchun birikkan zich qavatni hosil qiladi. Ammo, tilakoid xaltachaiar doimo berk boiadi va hech qachon stroma lamellalari bo‘shlig‘i bilan tutashmaydi
Yuqori o’simliklarda fotosintez faqat yorug’likda xloroplastlarda yuz beradi. Ko’pchilik o’simliklarda xloroplastlarini diametri 4-6 mk. Xloroplastlarni soni har bir o’simlik uchun o’ziga xos bo’ladi. Xloroplastlar eng oz bo’lganda 1-5 dona bo’ladi.
Xloroplastlarning tuzilishi va funksiyasi.
Xloroplast tashqi va ichki membrana bilan uralgan bo’ladi.
Elektron mikroskopik tekshirishlarni ko’rsatishicha yuqori o’simliklarning xloroplastlari tarkibiga gruppa holida joylashgan ko’p sonli kirralar kiradi. Har bir kirra 2 qavatli membranadan hosil bo’ladi va yassi haltacha ko’rinishida bo’lgan doira plastinadan iborat. Bu plastinalarning juda ko’pchiligi bir biri ustiga taxlangandek joylashadi. Qirralar stromada joylashgan maxsus plastina-lamella yordamida o’zaro birikadi va yagona sistemani hosil qiladi.
Xloroplastlarni faqat kirralari yashil pigmentni ushlaydi, stroma esa rangsiz bo’ladi. Elektron mikroskopni ko’rsatishicha xlorofill kirraning plastinalarini o’rtasida joylashadi. Har bir plastina tashqi tomonidan oqsil molekulasi katlami bilan chegaralangan, ularning oralig’ida esa xlorofil molekulalari va lipid katlami molekulalari joylashadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
