O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti alibekov u

2-asosiy savol: Shimoliy Amerika xalqlari. 
2-asosiy  savol  bo`yicha  dars  maqsadi:  Shimoliy  Amerika  xalqlari  haqida  tushuncha 
berish 
 
2-asosiy savol bayoni: 
XV-XVI  asrlarda  Shimoliy  Amerika  evropaliklar  tomonidan  mustamlaka  qilinadi.  Ispan, 
ingliz  va  frantsuz  dengizchilari  yangi  erlar  istilosini  bosh
lab  beradilar.  XVII  asrda  G‘arbiy 
Evropada kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi mustamlakachilik siyosatini tezlashtirdi. 
Angliyaning Massachusets va Virginiyada, Frantsiyaning Kanada, Gollandiyaning Gudzon 
havzasida mustamlakalari vujudga keladi 164
4 yilda golland koloniyalari Angliyaga o‘tadi. 
Frantsiyaning Kanadadan Meksika bo‘g‘oziga qadar erlari Luiziana (Lui XIV) nomini oladi 
va  1803  yil  AQSh  tomonidan  sotib  olinadi.  Ingliz  va  frantsuzlari  ispan  hamda 
portugallardan  farqliroq  «Yangi  dunyoga  oltin,  kumush  uchun  emas  yangi  erlar  uchun 
borishadi. 
Maxalliy  indeytslar  mustamlakachilarga  qattiq  qarshilik  ko‘rsatgan.  Ayniqsa  guronlar 
qatgaq  jabrlanadilar.  1756-63  yiddagi  7  yillik  urushda  Kanada  inglizlar  tomonidan  bosib 
olinadi. 
1775-1783    yildagi    metr
opoliyaga    qarshi    urushda    g‘olib    chiqqan  Shimoliy      Amerika   
shtatlari   (AQSh)   ni   tuzadilar.   1830   yilga kelib        AQSh     Texasni,   1846148  yilgi 
urushlar  natijasida Nyu- Meksika, Arizona, Kolorado va Kaliforniyani bosib oldi. 
Liigvistik klassifikatsiya. 
Eskimos-aleutlar 102 ming kishi. 
Algonkin-vakashlar 196 ming kishi. 
Na-
dane («dene»-«odamlar») atapasklar asosiy xalq 210 ming kishi. 
Siu-xoka-71 ming kishi, irokezlar 66 ming kishidan iborat. 
Penuti til oilasi chunuk va xokozo. 
VI. 
Yuta-atstek-tanoantil oilasi. 1,442ming1,020 ming atsteklar. 

---

- 85 - 
 
Amerika xalqlarini xo‘jalik madaniy tiplariga qarab o‘rganish qulay. 
I. 
Eskimos   va  aleutlar.   Arktika  ovchilari  va  baliqchilari 
bo‘lgan  eskimoslar  o‘zlarini   
«iniut»-odamlar  deb  ataydilar. Ular eng shimoliy xalq bo‘lib, xo‘jaliklari miloddan avvalgi 
IV  ming  yillikda  shakllangan.  Algonkinlar  ularni  «eskimante»  ya‘ni  xom  go‘sht  eyuvchilar 
deb  ataganlar.  Kiyimlari  kopyushonli  bo‘lib,  ularda    «kayak»-qayiqlar    bo‘lgan.    Uylar 
qordan  kesib    yasalgan- 
«iglu»  uylar  bo‘lib,  morj,  tyulen  yog‘idan  yoritiladi  va  isitiladi.  
XIX     asrning    birinchi    yarmiga    qadar     «erkaklar    uylari»- kajimilar      mavjud      
bo‘lgan.  Eskimoslar      suyak      va      yogoch o‘ymakorligida nom qozonganlar. 
Aleutlar-
(o‘z  nomlari  «unangan»)  eskimoslar  bilan  qo‘shni  yashab,  bir  xil  xo‘jalik 
yuritganlar. 
II. 
Shimoliy-
G‘arbiy    indeetslar.    Tlinkitlar    bu  guruxning  tipik  vakili  bo‘lib,  xo‘jalik  turi 
asosan  baliq  ovlash  bo‘lgan.  Xo‘jalikning  yordamchi  soxalari  yovvoyi  qo‘y,  echki  va 
kiyiklarni  ovlash  edi.  O‘simlik  taomlaridagi  etishmovchilik  yovvoyi  meva  va  o‘simliklarni   
terish   bilan   to‘ldirilgan.   Xo‘jalik   faoliyatida daraxtdan o‘yib yasalgan qayiq,  sanchqi,  
nayza,  to‘r  va  qopqonlar  ishlatilgan.  Matalldan  faqat  misni  bilganlar.  Uni  tabiiy  xolda  olib 
sovuq xolda ishlov berilgan. 
Sopolni bilmagan tlinkitlar yog‘ochdan qilingan idishlarga issiq 
toshlarni  tashlab  taom  pishirganlar.  Dexqonchilik  va  chorvachilikni  bilmagan  bu  qabilalar 
faqatgina  itdan  ovda  foyda
lanishgan.  Tlipkitllr  kerak  paytda  yovvoyi  qo‘y  va  echkilarni 
qo‘raga  qamab  yungni  qirqib  so‘ng  qo‘yib  yuborganlar.  Ularning  muxim  yashashi 
baliqchilikning yaxshi rivojlangani natijasida bo‘lgan. Shimoliy-G‘arbiy qabilalarning ijtimoiy 
asosi  urug‘  bo‘lgan.  Urug‘lar  totem  xayvonlar  bilan  atalgan.  Tlinkitlar  va  xaydalarda  2  ta: 
Qarra va Bo‘ri fratriyalari bo‘lgan. 
III.  Irokez  va  algonkinlar-Japubiy-
Sharqiy  hindu  qabilalari.  O‘zaro  yaqin  qabilalar  bo‘lib 
xo‘jalik  va  madaniyatda  ko‘plab  umumiylikka  ega.  Ularning  barchalari  muqim  yashab 
motiga  dexqonchiligi  bilan  shug‘ullanganlar.  Qurollari  o‘q-yoy,  tomogavk  va  palitsalardan 
iborat  bo‘lgan.  Lsosiy  turar-joylari-vigvam-daraxt  shoxlaridan  qurilgan  chayla  bo‘lgan. 
Uning  usti  daraxt  qobig‘i  bilan  qoplangan.  Kiyimlari  zamshadan  tikilgan  bo‘lib,  undan 
yumshoq etik-mokasinlar xam tikilgan. 
Algonkinlar  evropaliklardan  birinchi  bo‘lib  tazyiqqa  uchrashgan.  Kurash  uzoq  davom  etib 
Otgava  qabilasi  sardori  Pontiak  boshchiligida  minglab  jangchilar  uzoq  vaqt  kurash  olib 
borganlar. 
Irokezlar  5  ta  qabilasi:  seneka,  kayyuga,  onondoga,  onenda,  mogovkalar  xayotlari  va 
faoliyatlari  L.  G.  Morgan  tomonidan  o‘rganilgan.  Olimning  yozishicha  «uzun  uylar»da 
irokezlarning kichik oilalari joylashib umumiy qozonlarda taom tayyorlashgan. Bir uyda 5-7 
ta o‘choq bo‘lgan. Morganning yozishicha XVII asrga qadar irokezlarda nikoh er-xotinning 
birga yashashiga olib kelmagan. 
Irokezlarda ovchilar boshligi ayol kishi xisoblanadi. Ularda hokim ayoldan tashqari «harbiy 
sarkarda»ham saylangan.  AQSh dagi urushlardan so‘ng irokezlar  rezervatsiyalarga surib 
chiqariladi. 1983 yili ularning soni 21 m kishiga etdi. 
O‘rmon ovchi qabilalari. 
Mustamlakaga  qadar  Kanada  va  AQSh  da  algonkin,  atapask  va  boshqa  qabilalar 
o‘rmonlarda  karibu,  los,  ayiq,  yovvoyi  qo‘ylarni  ovlab  xo‘jalik  yurittanlar.  Xo‘jalikning 
qo‘shimcha  tarmoqlari-baliqchilik  va  terib-termachlash  orqali  oziq  to‘ldirganlar.  Bu 
indeetslar  itni  maxsus  chanaga  qo‘shganlar  va  u  «taboggan»  deb  atalgan.  Qo‘shni 
qabilalar bilan mol ayirboshlash mavjud bo‘lgan. 
Preriya ovchi qabilalari. 
Hammaga ma‘lum badiiy «vestern»lar siymosi preriyalik otliq bizon ovchilari xamma vaqt 
xam bo‘lmagan. Bu ramziy timsol mustamlakadan keyin vujudga kelgan. 
Bizonlar  xam  oziq,  xam  kiyim  bosh  uchun  xizmat  qilgan.  XVIII  asrning  ikkinchi  yarmida 
indeetslar otdan foydalanishni o‘zlashtirganlar. Otlar (mustang)ni qo‘lga o‘rgatishdan avval 
preriya indeetslari xam itlarni chanaga qo‘shganlar shuning uchun ular otlarni-«katta sexrli 

---

- 86 - 
 
it» deb nomlaganlar. Uylari ko‘chma konussimon-tipda bo‘lgan.  Kiyimlarni  bizon terisidan 
tayyorlashtan-zamshadan tikilgan. 
Go‘shtni quritib saqlashgan. Qurigan go‘sht talqon qilib yog‘ga va yovvoyi mevalar suviga 
aralashtirilgan.  Ushbu-
pemmikan  pastasini  uzoq  safarga  yoki  ovga  o‘zlari  bilan  olishgan. 
«Preriya buyuk konfederatsiyalari»ni tuzgan preriyaning xindulari 1837-1890 yillarda yana 
o‘z erlaridan xaydalib rezervatsiyalarga yuborilgan. 
Kaliforniya hindulari. 
Qatoriga  Nevada  va  Yuta  shtatlaridagi  axoli  xam  kiradi.  Ular  7ta  til  oilasiga  (atapask, 
algonkin, 1xoka va  boshqalar) mansubdir. Bu qabilalar terib-termachlash, qisman ovchilik 
xamda  baliqchilik  bilan  shug‘ullanganlar.  Yozda  chodir  va  chaylalarda,  qish  paytida  (bir 
uyda  700  kishiga  qadar)  yarim  erto‘lalarda  yashaganlar.  Suv  o‘tmaydigan  qilib  to‘qilgan 
savatlard
a go‘sht va baliqni pishirganlar. Kaliforniya xindularida XIX  asrning boshida xam 
urug‘-qabila  tuzumi  saqlanib  qolgan  edi.  Ekzogam  fratriya-urug‘laridan  ona  urug‘i 
hukumdorligi- 
matriarxat bo‘lgan. 
AQShning  Janubiy-
G‘arbidagi  indeetslar.  1)  Pueblo(17  ming);  2)  navaxi  va  apachilar{70 
ming kishi) yuto-atsteklar, atapasklar. 
Pueblo-ispanchada-
qishloq  «jamoa»  ma‘nosini  bergan.  Pueblolar  dexqonchilik  bilan 
shug‘ullanib, unda xatto sun‘iy sug‘orishdan xam foydalanganlar. Ularning jamoalari katta 
xom  g‘ishtdan  qilingan  uylarda  yashaganlar.  Ularga  xos  uy-joylardan  yana  biri  qoya  va 
ungurlardagi g‘orlar bo‘lib, unda minglab axoli yashagan. 
Navaxi-
ular  166  ming  kishidan  iborat  bo‘lib,  1934  yili  «o‘z-o‘zini  boshqarish»  huquqini 
olgan.  Navaxilar  daromadining  50%i  chorvachilikdan  olingan.  Chorvani  25  ming  kv.km 
maydondagi rezervatsiyada boqqanlar. 
  Hindularning din va diniy tasavvurlari. 
Asosiy  diniy  e‘tiqodlari-animizm  bo‘lgan.  Shimoliy  Amerikada  esa  totemizm  keng 
tarqalgan.  «Totem»  atamasi  odjibve  qabilasi  tilidan  olingan.  Sayoh  Jon  Loig  XVIII  asr 
ohirida, odjibvelar ba‘zi xayvonlarni o‘z qardoshlari deb bilganlarini kuzatgan. 
 Amerikaniig zamonaviy aholisi. 
 Roman  tillari  guruhi-374  mln  kishi;  braziliyaliklar-125,5  mln  kishi;  meksikaliklar-76,3  mln; 
italiyaliklar 8 mln; portutliyaliklpr-2,1 mln; ispanlar-1,2 mln; frantsuzlar -840 ming; armanlar-
785  ming;  greklar-720  ming;  arablar-915  ming;  yaponlar-1,5mln;  xitoyliklar-1,2  mln 
kishidan iborat. 
German  tillari-214mln;  AQSh  amsrikaliklar-177  mln;  afroamerikaliklar-28,2  mln;  nemisllr-
7,2 mln; evreylar-6,8 mln; slavyanlar -8,5 mln.(polyaklar-4,3 mll) kishi tashkil etadi. 
Amerikaning  sanoati  rivojlangan.  Shimoliy  rayonlari-Yanti  Angliya;  Men,  Nyu-Gemshpir, 
Vermon,  Massachusets,  Konnektikut  va  Rod  Aylendlar  eng  avval  mustamlaka  qilingan. 
1620 yili «Mey Flauer» kemasida qit‘aga puritan (diniy oqim) larning dastlabki vakillari etib 
kelganlar.  Ular  Nyu  Plimutga  asos  solib,  undan  dastlabki  xosil  olgan  kunlarini 
«Minnatdorlik  kuni»sifatida  nishonlashgan.  4  iyul  AQShning  bugungi  kundagi  eng  muxim 
bayrami sifatida nishonlanadi. 
 
Kanadaliklar. 
Kanada mustaqil davlat sifatida 1867 yil 1 iyulida tashkil topgan. Uning tarkibida 19 viloyat 
mavjud.  Axolisi  29,6  mln  kishi.Frankokanadaliklar  axolining  26,1%  ni,Anglokanadaliklar-
38,6%ni tashkil etadi. Nemislar 530 ming, armanlar- 21ming, greklar-155 ming, italiyaliklar-
750 ming kishidan iborat.