O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi farg‟ona politexnika instituti ishlab chiqarishda boshqaruv fakulteti

Jamg’arish normasi bevosita jamg’arish summasining butun milliy daromad hajmiga nisbati bilan aniqlanadi:
ЖН = JS х100% (6)
MD
Bunda: JN-jamg’arish normasi; JS-jamg’arish so’mmasi; MD – milliy daromad.
Jamg’arish normasining ham o’z chegarasi bo’lib, uni oshirish iqtisodiy va salbiy oqibatlariga olib kelishi mumkin. Masalan, uning haddan tashqari ortishi natijasida investitsion sarflar samaradorligi pasayib ketishi mumkin, chunki kapital mablag’lar hajmi bilan qurilish tashkilotlarining quvvatlari, materiallar va uskunalar yetkazib berish imkoniyatlari, infratuzilmaning rivolanishi o’rtaida omutanosiblik paydo bo’ladi. Oqibatda iqtisodiy o’sish pasayib ketishi tamoyiliga ega bo’ladi. Jamg’arish hajmi milliy daromadining bir qismini tashkil etadi va shu ababli milliy daromad hajmi ko’payishini belgilaydigan omillar jamg’arish miqdorini ham belgilab beradi. Bu omillardan asosiysi qo’llaniladigan resurslar masasi va ularning unumdorligidir. Jamg’arish miqdori ishlab chiqarish jarayonida xam ashyo, materiallar, energiyani tejab-tergab sarflashga ham bog’liq. Mahsulot birligiga ularni sarflashni kamaytirish moddiy vosilaraning o’sha miqdorida mahsulotlarni ko’proq hamida ishlab chiqarishga imkon beradi.

XULOSA VA TAKLIFLAR

Iste'mol – jamiyat iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish maqsadida ishlab chiqarish natijalaridan va 
ishlab chiqarish omillari (ishchi kuchi)dan foydalanish jarayonini bildiradi. 
Shaxsiy iste'mol – iste'molchilik xarakteridagi ne'matlar va xizmatlardan bevosita foydalanishni, 
ya'ni ularning individual tarzda iste'mol qilinishini bildiradi.
Unumli iste'mol – ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchidan 
foydalanishni anglatadi.
Iste'molchilik sarflari – aholi daromadlarining tirikchilik ne'matlari va xizmatlar uchun 
ishlatiladigan qismi. 
Jamg`arma – aholi, korxona (firma) va davlat joriy daromadlarining kelajakdagi ehtiyojlarini 
qondirish va foizli daromad olish maqsadida to`planib borilishi. 
Iste'molga o`rtacha moyillik – shaxsiy daromadning iste'molga ketadigan ulushi. 
Jamg`armaga o`rtacha moyillik – shaxsiy daromadning jamg`armaga ketadigan ulushi. 
Iste'molga qo`shilgan moyillik – shaxsiy daromad o`sgan qismining iste'mol qilinadigan qismi 
yoki ulushi. 
Jamg`armaga qo`shilgan moyillik – shaxsiy daromad o`sgan qismining jamg`armaga ketadigan 
hissasi. 
Iqtisodiy jamg`arish – milliy daromadning bir qismidan asosiy va aylanma kapitallarni, 
shuningdek, ehtiyot va zahiralarni ko`paytirish uchun foydalanish. 
Jamg`arish normasi – jamg`arish fondining milliy daromadga nisbatining foizdagi ifodasi. 
Kapital quyilmalar – asosiy kapitalni kengaytirish va uni takror ishlab chiqarishga qilinadigan 
sarflar. 
Investitsiyalar – ishlab chiqarishni va xizmat ko`rsatish sohalarini kengaytirishga, ya'ni asosiy 
va aylanma kapitalga pul shaklidagi qo`yilmalar.
1- Iste'mol va jamg`armaning iqtisodiy mazmuni 
hamda ularning o`zaro bog`liqligi 
Milliy iqtisodiyotda yangidan vujudga keltirilgan qiymat, ya'ni milliy daromad iste'mol va 
iqtisodiy jamg`arish maqsadlarida ishlatiladi. Iste'mol keng ma'noda jamiyat iqtisodiy ehtiyojlarini 
qondirish jarayonida ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlardan foydalanishni, uni iste'mol qilishini 
bildiradi. Bunda unumli va shaxsiy iste'mol farqlanadi.
Unumli iste'mol bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo`lib, ishlab chiqarish vositalari 
va inson ishchi kuchining iste'mol qilinishini, ya'ni ulardan foydalanish jarayonini anglatadi.
Shaxsiy iste'mol ishlab chiqarish sohasidan tashqarida ro`y berib, bunda iste'mol buyumlaridan 
bevosita foydalaniladi yoki ular to`liq iste'mol qilinadi.
Iste'mol jarayonida turli xil moddiy va ma'naviy ne'matlardan foydalaniladi. Iste'mol 
qilinadigan ne'mat turiga bog`liq ravishda moddiy ne'matlarni va xizmatlarni iste'mol qilish 
ajratiladi.
Individual yoki jamoa bo`lib iste'mol qilish ham farqlanadi. Alohida oila yoki jamiyat 
a'zolarining ixtiyorida bo`lgan moddiy ne'matlarni iste'mol qilish individual iste'molga jamiyat 
a'zolarining guruhlari moddiy ne'mat va xizmatlardan foydalanishi jamoa bo`lib iste'mol qilishga 
kiradi.
Iste'mol fondi mablag`laridan butun iqtisodiyot doirasida band bo`lgan xodimlarning moddiy 
va madaniy ehtiyojlarini, shu jumladan boshqarish va mudofaa ehtiyojlarini qondirish uchun 
foydalaniladi. U butun aholining shaxsiy iste'molini, aholiga ijtimoiy xizmat qiladigan 
muassasalardagi, shuningdek, ilmiy muassasalar va boshqarishdagi moddiy sarflarni o`z ichiga 
oladi. 
Iste'mol fondining shaxsiy daromad shaklida xodimlar qo`liga kelib tushadigan qismi 
iste'molchilik sarflari maqsadida ishlatiladi. 
Iste'molchilik sarflari – bu aholi joriy daromadlarining tirikchilik ne'matlari va xizmatlar uchun 
ishlatiladigan qismi. 
Jamg`arma – bu aholi, korxona (firma) va davlat joriy daromadlarining kelajakdagi 
ehtiyojlarini qondirish va foizli daromad olish maqsadlarida to`planib borilishi. 

111 

Uning hajmi uy xo`jaliklari daromadidan iste'molchilik sarflarini ayirib tashlash yo`li bilan 
aniqlanadi. 
Daromad fondida iste'molchilik sarflari ulushi qanchalik yuqori bo`lsa jamg`arma hajmi 
shunchalik kam bo`ladi. Jamg`armaning o`sishi esa iqtisodiy ma'noda mablag`larning iste'mol 
buyumlari xarid qilishdan investitsion tovarlarga yo`naltirilishini bildiradi.
Shu sababli daromadda iste'molchilik sarflari va jamg`arma nisbatining o`zgarishi bir qator, 
ba'zan qarama-qarshi oqibatlarga olib kelishi mumkin. 
Birinchidan, daromadlarning qandaydir qismini jamg`armaga qo`yish oqibatida u tovarlarda 
bo`lgan talabda o`z aksini topmaydi. Mahsulotning har qanday hajmini ishlab chiqarishdan 
olingan daromad to`liq sarflangandagina jami talabni ta'minlash uchun etarli bo`ladi. Demak 
jamg`arma daromadlar - xarajatlar oqimida nomutanosiblik bo`lishiga olib keladi. 
Jamg`arma daromadlardan mablag`larni olib qo`yishni bildirib iste'molchilik sarflar barcha 
ishlab chiqarilgan mahsulotni sotib olish uchun etarli bo`lmay qolishini bildiradi. Agar aholi o`z 
daromadining qandaydir, qismini jamg`arsa, o`zining xususiy talabini vujudga k eltirmaydi. 
Buning natijasi sotilmay qolgan tovarlarning ko`payishi, ishlab chiqarishning qisqarishi, ishsizlik 
va daromadlarning pasayishi bo`lishi mumkin. 
Boshqa tomondan jamg`arma talabning etishmasligiga olib kelmasligi ham mumkin, chunki 
jamg`arilgan mablag`lar tadbirkorlar tomonidan investitsion maqsadlarda ishlatiladi. Bu 
iste'molchilik sarflarining har qanday etishmasligini qoplaydi va jamg`arma keltirib chiqaradigan 
iste'moldagi har qanday etishmaslikni to`ldiradi. Uchinchidan, korxonalar ham o`zining barcha 
mahsulotini iste'molchilarga sotishni ko`zda tutmaydi, balki uning bir qismidan ishlab chiqarish 
vositalari shaklida foydalanishi mumkin. Shunday qilib, agar tadbirkorlar aholining 
jamg`armalariga teng miqdordagi mablag`larni investitsiyalarga qo`yishni ko`zda tutsa, ishlab 
chiqarish darajasi doimiy bo`lib qoladi. 
Iste'mol va jamg`arma darajasini aniqlab beruvchi asosiy omil milliy daromad hisoblanadi. 
Lekin milliy daromad tarkibida to`g`ri soliqlar ham mavjud bo`ladi. Shu sababli soliqlar 
to`langandan keyin aholi qo`lida qoladigan daromad iste'molchilik sarflari va shaxsiy jamg`arma 
yig`indisiga teng bo`ladi. Iste'mol va shaxsiy jamg`armaning darajasi bevosita soliqlar 
to`langandan keyingi qolgan daromad bilan aniqlanadi. Demak bu daromad iste'molning ham, 
jamg`armaning ham umumiy omili hisoblanadi. Chunki jamg`arma daromadning iste'mol 
qilinmaydigan qismi hisoblansa, soliqlar to`langandan keyingi daromad shaxsiy jamg`armani 
aniqlab beradigan asosiy omil bo`lib chiqadi. Har yilgi haqiqiy iste'mol miqdori va soliqlar 
to`langandan keyingi daromad o`rtasidagi farq shu yildagi jamg`arma miqdorini aniqlaydi. 
qarab chiqilgan omil ta'sirida iste'mol va jamg`arma darajasining o`zgarishini quyidagi jadvalda 
tushuntiramiz. Tahlil uchun shartli ma'lumotlardan foydalanamiz.