O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg‘ona davlat universiteti fizika texnika fakulteti

4-rasm.Eri tajribasiga doir
Bu natija ko’zatish natijalariga muvofiq keladi. Shunisi qiziqqi, Frenel ergashish koeffitsienti to’g’risidagi o’z tasavvurini tavsiflayotib, aberra-
qiyaga doir shu tajribani ham tahlil qilgan va Aragoga yuborgan
xatida (1818-y.) «Garchi bu tajriba hali qilib ko’rilgan bo’lmasa-da,
uning bu xulosani tasdiqlashiga shubham yo’q...», deb yozgan.
b. Harakatsiz efir nazariyasi. Lorents efir mutlaqo harakatsiz va moddiy muhitlar harakatida ishtirok etmaydi, degan farazga asoslandi. Shunday qilib elektrodinamika (va optika) uchun nisbiylik prinsipi yaramaydi. Absolyut sanoq sistemasini xarakatsiz efirga bog’lash mumkin, boshqa hamma sanoq sistemalari esa prinsip jihatdan bu absolyut sistemadan farq qiladi. Elektrodinamik va optik tajribalar harakatlanayotgan inertsial sistemaning tezligiga bog’liq holda turlicha sodir bo’ladi va sistemaning efirga nisbatan tezligini, ya’ni absolyut tez­likni aniqlashga xizmat qila oladi: jismlar harakatsiz efir orqali o’tib harakat qilganida «efir shamoli» paydo bo’ladi, uning ta’siri tajribada aniqlanishi mumkin. Xususan, Doppler hodisasi efirda yo manba yoki asbob harakatlangandagi hollar orasida (v/c ga nisbatan ikkinchi tartibli) farq bo’lishiga olib kelishi kerak (akustikadagiga o’xshash) va bu hodisadan, prinsip jihatdan, manba yoki asbobning absolyut harakatini (efirga nisbatan harakatini) aniqlash uchun foydalanish mumkin.
Harakatlanayotgan muhitlarning Lorents yaratgan elektrodinamikasi (va optikasi) Lorentsning umumiy elektroniy nazariyasining bir qismidir; elektroniy nazariyaga muvofiq, moddaning barcha elektromagnitik xossalari harakatsiz efirda elektr zaryadlarining taqsimlanishi va harakatiga bog’liq bo’ladi. Bir inertsial sistemadan ikkinchisiga o’tishda koordinatalarni almashtrish formulalari sifatida Galiley formulalari o’zgartirilmagan, biroq Lorents nazariyasi nisbiylik prinsipini tan olmagani uchun Lorents elektrodinamikasining tenglamalari bu al- mashtirishlarga nisbatan invariant emas. Lorents nazariyasi oldinga qo’yilgan katta qadam bo’ldi va nazariy jihatdan ancha qiyin bo’lgan ko’p masalalarni yechdi. Optik hodisalarga nisbatan bu na­zariya Frenel nazariyasiga mos tushadi va u ham yorug’lik to’lqinlarining qisman ergashishi to’g’risidagi tasavvurga olib keladi. Lorents nazariyasiga muvofiq, moddaning harakati molekulalar va ularga bog’liq zaryadlarning xarakatsiz efirdagi harakatidan iborat; bu harakatni qisobga olish Shuni Kursatadiki, v tezlik bilan harakatlanayotgan muhitda yorug’lik tez­lik bilan tarqaladi, bu yerdagi c - yorug’likning harakatsiz muhitdagi tezligi. Shunday qilib, Lorents nazariyasi Frenel­ning sinchiklab o’lchashlar yaxshi tasdiqlagan qisman ergashish formulasiga olib keladi.
Ergashish koeffitsientini e’tiborga olib Lorents quyidagi umumiy teoremani isbot qilishi mumkin edi: sistemaning harakati tartibidagi miqdor qahar aniqlikda yorug’likning yo’li yopiq bo’lgandagi optik hodisalarning (bu hodisalar jumlasiga barcha interferentsion hodisalar ham kiradi) natijalariga ta’sir qilmaydi. Shunday qilib, Lorents-Frenel nazariyasiga muvofiq, harakatsiz deb faraz qilingan efirga nisbatan yerning harakatini bunday tajribalar yordamida aniqlash mumkin, ammo bunda tajribalar ikkinchi tartibli kattaliklarni (1 ga nisbatan ni) hisobga olish imkonini beradigan aniqlikda bajarilishi, ya’ni taxminan 10^-8 tartibidagi aniqlikda bo’lishi lozim. Yorug’likning yo’li yopiq bo’lgan bunday tajribalarda qisman ergashish hodisasi tufayli barcha birinchi tartibli effektlar kompensatsiyalanadi. Shuning uchun tartibidagi aniqlikda o’tkaziladigan tajribalar alohida prinsipial ahamiyatga ega. Biz aytib o’tgandek, agar kerakli o’lchashlar dan kichik xato bilan o’tkazilishi mumkin bo’lsa, Doppler hodisasi, Lorents nazariyasi nuqtai nazaridan, sistemalarning efirdagi absolyut harakatini topishga xizmat qila olar edi.