O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi farg‘ona davlat universiteti fizika texnika fakulteti

1.3. Elementar zarralar va ta’sir turlar
Elementar zarralar massa, spin, elektr zaryadi, magnit moment, lepton zaryad, izotopik spin va uning proyeksiyasi, g‘alatilik, juftlik, o‘rtacha yashash vaqti kabi qator xususiyatlari bilan xarakterlanadilar. Umuman zarralarni xarakterlovchi kattaliklar ko‘p va xilma-xildir. Shunday bo‘lsa ham ulardan birortasini elementar zarralarning klassifikasiyasi uchun asosiy xarakteristika sifatida ajratish qiyin.
1.4. Zarralar klassifikatsiyasi
Elementar zarralar massa, spin, elektr zaryadi, magnit moment, lepton zaryad, izotopik spin va uning proyeksiyasi, g‘alatilik, juftlik, o‘rtacha yashash vaqti kabi qator xususiyatlari bilan xarakterlanadilar. Umuman zarralarni xarakterlovchi kattaliklar ko‘p va xilma-xildir. Shunday bo‘lsa ham ulardan birortasini elementar zarralarning klassifikasiyasi uchun asosiy xarakteristika sifatida ajratish qiyin.
Elementar zarralarni o‘zaro ta’sirlashuviga, barqaror yoki beqarorligiga, qaysi statistikaga bo‘ysunishiga massasi va boshqa hususiyatlariga qarab turli sinflarga bo‘lish va turlicha nomlar bilan atashlik mumkin.


II BOB. Adronlar haqida umumiy ma’lumotlar
2.1. Adronlarning tuzilishi
Kuchli o‘zaro ta’sirda qatnashuvchi zarralarga adronlar deb ataladi. Yashash vaqti (~10^-23s) bo‘lgan zarralarga rezonans zarralar, qanday statistikaga bo‘ysunishiga qarab fermion va bozonlarga bo‘linadi. Bozonlarga kiruvchi barqaror adronlar mezonlar deb ataladi va barqaror fermion adronlar esa barionlar deb ataladi.
Xuddi shuningdek rezonanslar ham mezon rezonanslar va barion rezonanslarga bo‘linadi. Kuchli ta’sirda qatnashmaydigan fermionlar leptonlar sinfini tashkil etadi, masalan, elektron-pozitron, myuon, taon va ularga tegishli neytrino va antineytrinolar. Kuchli o‘zaro ta’sirda qatnashmaydigan va massasi nolga teng bo‘lgan bozonlar klassik maydon kvantlari hisoblanadi (foton, graviton).
2.2. Adronlarning xususiyatlari, massasi va zaryadi
Adron dunyosi juda katta - u 350 dan ortiq zarralarni o‘z ichiga oladi. Ularning aksariyati juda beqaror: ular 10^-23 sekund vaqt ichida engilroq adronlarga parchalanadi. Bu kuchli shovqinlarning xarakterli vaqti; shunday qisqa oraliqda, hatto yorug‘lik faqat proton radiusi (10^-23 sm) ga teng masofani bosib o‘tish uchun vaqtga ega. Bunday qisqa muddatli zarralar detektorlarda iz qoldira olmasligi aniq. Odatda ularning tug‘ilishi bilvosita belgilar bilan aniqlanadi. Masalan, ular elektronlar va pozitronlarning keyinchalik adronlar hosil bo‘lishi bilan annigilyatsiya reaktsiyasini o‘rganadilar. Elektronlar va pozitronlarning to‘qnashuv energiyasini o‘zgartirib, energiyaning qaysidir qiymatida adronlarning unumi birdaniga keskin oshib borishi aniqlanadi. Bu haqiqatni zarrachaning oraliq holatda tug‘ilishi bilan izohlash mumkin, uning massasi tegishli energiyaga teng. Bu zarracha bir zumda boshqa adronlarga parchalanadi va uning paydo bo‘lishining yagona izi adron hosil bo‘lish ehtimolining to‘qnashuv energiyasiga bog‘liqligi grafigidagi eng yuqori nuqta bo‘ladi. Bunday qisqa muddatli zarralar rezonans deb ataladi. Aksariyat barionlar va mezonlar rezonansdir. Ular kameralar va fotosuratlarda "avtograflar" qoldirmaydilar, ammo fiziklar ularning xususiyatlarini o‘rganishga muvaffaq bo‘lishadi: ularning massasini, umrini, spinini, paritetini, parchalanish usullarini va boshqalarni aniqlaydilar.