Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi fargʻona davlat universiteti filologiya fakulteti

44 

 

Til    birligi    hisoblangan    leksemaning    ideal    (mazmun)    tomoni    semema  

ham,   uning    ikkinchi    tashkil    etuvchi   tomoni      (tovush    substansiyasi)    singari,  

tarkibiy    qismlardan    iborat.    Masalan,    [aka]    va    [uka],    [opa],  [singil]  

leksemalarining  ma’no  komponentlarini – semalarini  olib  koʻraylik:   

[aka] – qon – qarindosh,  bevosita,  bir  avlod,  erkak, katta.   

[uka] – qon – qarindosh,  bevosita,  bir  avlod,  erkak, kichik.  

[opa] – qon – qarindosh,  bevosita,  bir  avlod,  ayol, katta. 

[singil] – qon – qarindosh,  bevosita,  bir  avlod,  ayol, kichik. 

Koʻrinib    turibdiki,    bu    leksemalarning    ma’nosida    oʻzaro    oʻxshash,  

farqlanuvchi    va    takrorlanuvchi    qismlarni  –  semalarni    koʻrish    mumkin.    Bu  

semalar    oʻzaro    birikib,    yangi    butunlikni,    sememani  –  leksemaning    ichki  

tomonini  hosil  qilgan.    

Leksemalarning  mazmun  rejalari  ham,  tovush  substansiyalarida  boʻlgani  

kabi,    oʻxshashlik,    farqlilik,    zidlik    prinsiplari    asosida    oʻzaro      bevosita    va  

iyerarxik  bogʻlanib,  tilning  murakkab  bir  butun  makrosistemasini  koʻrsatadi.  

Bu    bilan    til    olami    oʻziga    xos    ravishda    jamiyat    olamidagi    narsa,    hodisa,  

munosabatlarning  obyektiv  (asliy,  tabiiy)  holatda  mutanosibligi,  aloqadorligini  

aynan  aks ettiradi.   

Yana    aka,    uka    leksemalarini    olib    koʻraylik.    Ular    bir    necha    semalar  

orqali    oʻzaro    bogʻlanib,    ―katta‖,    ―kichik‖    semalari    bilan    oʻzaro    farqlanadi.  

Oʻz  navbatida,  bu  leksemalar  qarindoshlikni  ifodalovchi  soʻzlarning  leksik – 

semantik    guruhiga,    bu    guruh    esa    ―predmetlik‖    semalari    bilan    ot    soʻz  

turkumiga  mansub  boʻladi.  Soʻngra  esa  ot  turkumiga  oid  soʻzlar  ―predmet – 

predmet    emas‖    oppozitsiyasida    boshqa    soʻz    turkumlariga    bogʻlanadi    va  

hokazo. 

59

 

                                                           

59

 Неъматов Ҳ. Бозоров О.  Тил  ва  нутқ.  — Т.: Фқитувчи,  1993.  Б. 16 – 17.  

---