|
O'zbekiston Respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi Fargʻona Davlat Universiteti Lingvistika (ingliz tili) yoʻnalishi I bosqich magistranti Davronova Ziyodaxonning
Farg’ona-2022
Grammatik kategoriyalarning paydo boʻlishi. Grammatik signal haqida taʼlimot.
Reja:
I. Kirish
II. Asosiy qism. Grammatik kategoriya haqida tushuncha
2.1 Grammatik kategoriyalarning asosiy belgilari
2.2 Semantik kategoriyalar va grammatik kategoriyalar
2.3 Morfologik kategoriya va uning turlari
2.4 O'zgaruvchan kategoriya
III. Xulosa
Kirish
Hozirgi o‘zbek tilshunosligi jahon tilshunosligining so‘nggi yutuqlarini hisobga olishi kerak. Binobarin, jahon tilshunosligida keng qo‘llanilayotgan tizimli-strukturaviy metodlar asosida o‘zbek tilini o‘rganish kengaymoqda. Grammatik kategoriyalarni so‘z turkumi doirasida o‘rganish (masalan, ot turkumida, undosh, ega, ko‘plik turkumida) grammatik kategoriyalarning mohiyatini ochishga xizmat qilmaydi, balki u haqida ma’lumot beradi. , morfologik va sintaktik kategoriyalarni farqlash. Xuddi shu savollarni o'rganish fanning maqsadi hisoblanadi. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilandi:
grammatik kategoriyalar haqida tasavvurga ega;
grammatik kategoriyalarning tuzilishi va turlarini o‘rganish;
morfologik va sintaktik kategoriyalarni farqlay oladi;
Semantik va grammatik kategoriyalarning mohiyatini tushunishga harakat qiling. "Grammatik kategoriyalarni tizimli o'rganish" tizimining ob'ekti, ya'ni. til o'rganish
hodisalar grammatik kategoriyalardir. Grammatik kategoriyalarni tizimli o‘rganish ularni shakldan mazmunga emas, balki shakldan mazmunga tahlil qilishdan iborat.
An’anaviy tilshunoslikda grammatik kategoriyalar grammatik usul asosida qayta-qayta avtonom tarzda o‘rganilgan. Har bir so'z turkumi uchun grammatik kategoriyalarni o'rganib chiqdik. Lekin o‘rgangan bilimlarimiz til hodisalarining mohiyatini to‘liq ochib bera oladimi? Masalan, vaqt toifasini ko'rib chiqaylik:
Mehmonlar yetib kelishdi.
Mehmonlar kelishdi, lekin bilmading.
Ikkala misolda ham qisqartma o'tgan zamon shaklida. Endi mazmunga to‘xtalib o‘tamiz: birinchi misolda harakat tugallangan bo‘lsa, ikkinchi misolda mehmonlar hali yetib kelmaganligini mazmuni ko‘rsatadi. Demak, bu erda shakl va mazmun bir xil.
Quyidagi misolni ko'rib chiqing: uzum bor, uzum bor. Bu misollarni ham xuddi shunday tahlil qildik, faqat birinchi holatda ular belgisiz qo‘llangan, savol bersangiz uzum so‘zi kelasi zamonda ekanligini bilamiz, deyishimiz mumkin. Endi bu vaziyatga boshqacha yondashamiz. Uzum taomi deganda, asosan, uzum yeyishni nazarda tutamiz, uzumning qanday turi, uzumning qayerda ekanligi aniq emas. Ikkinchi holda, rezavorlar aniq, o'ziga xos bo'ladi. Shuning uchun bu ikki holat birining aniqligi va ikkinchisining noaniqligi bilan farqlanadi. Boshqacha aytganda, birinchi holatda jamoa belgisi paydo bo'ladi, ikkinchi holatda esa, belgi topiladi.
Ko‘rinadiki, grammatik usul yordamida juda boy lingvistik materialni tizimli va har tomonlama tahlil qilib bo‘lmaydi. Shu sababli grammatik kategoriyalarni strukturaviy-semantik kompleks tahlil qilish zarurati tug‘iladi.
Keyingi yillarda o‘zbek tilshunosligida tilni tizimli o‘rganishga bag‘ishlangan ko‘plab asarlar yaratildi. Xususan, prof. A.Nurmonov, prof. X.Ne’matov, R.Rasulov, T.Mirzaqulov, M.Qurbonova, R.Sayfullaeva, O.Bozorov, Sh.Shahobiddinov, Sh.lar ijodi chiziqning chuqur ildiz otishiga olib keldi. Ular til birliklarini shakl va mazmun jihatdan modellashtirish, formal va semantik birliklar orasidagi munosabatni aniqlash muammolariga e’tibor qaratdilar.
Masalan, Sh.Shahobiddinovaning “Umumiylik va o‘ziga xoslik dialektikasi va uning o‘zbek tili morfologiyasida aks etishi” dissertatsiyasida morfologik kategoriyalarni boshqa turkum turlaridan farqlash va har bir morfologik kategoriyaning morfologik turkumdagi o‘rnini aniqlash masalalari. tizimi hisobga olinadi. .
Birinchidan, "kategoriya" va "grammatik kategoriya" tushunchalarini ko'rib chiqing. Ular umumiy va o'ziga xos belgilar bilan belgilanadi: kategoriya - bu qandaydir umumiy o'xshashlikka ko'ra keng bo'lingan til elementlarining har qanday guruhi.
I.Kant kategoriyani ong shakli, tajriba va faktlarga asoslanmagan shakl deb hisoblagan. Kantning fikricha, kategoriyalar ob'ektning o'zida ("narsaning o'zi") emas, balki bilish sub'ektida, uning tafakkur tuzilishida aks etadi. Kant quyidagi toifalarni belgilaydi:
1) sifat (moddiylik, ziddiyat, chegara);
2) miqdor (birlik, ko‘plik, yaxlitlik);
3) munosabat (modda va post, sabab va oqibat, o'zaro ta'sir);
4) modallik (ehtimollik va imkonsizlik, real va noreal, zarurat va tasodif) 9. Bu tizim inson tafakkurining muhim kategoriyalarini qamrab olgan va hozirgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.
Gegelning kategoriyalar tizimining yaratilishi katta taraqqiyot edi. Bu ta’limotda falsafa dialektik kategoriyalar tizimi – tafakkurda, tabiatda, psixikada, tarixda ta’riflanadi. Mantiqiy toifalarni aniqlang:
1) mavjudligi (sifat, miqdor, o'lcham);
2) mohiyat (asos, hodisa, borliq, substansiyadan borliq, bir-biriga sabab va oqibat),
3) Tushuncha (predmet, ob'ekt, mutlaq g'oya).
Gegel dialektik kategoriyalarning o‘zaro bog‘liqligi va o‘zaro bog‘liqligini ko‘rsatdi.
Ko‘rinib turibdiki, grammatik kategoriyalarni tasniflash an’anaviy tilshunoslikning markaziy masalalaridan biri bo‘lgan. Bu borada L. V. Shcherbaning quyidagi fikri diqqatga sazovordir: “... grammatika tilda mavjud kategoriyalarni tavsiflashga olib keladi”.
T.V.Matveeva umumiy ilmiy atamalar ro'yxatiga "toifa" atamasini kiritadi. U kategoriya atamasi tilshunoslikda umumiy xususiyatga ega bo‘lgan til birliklari guruhini bildirishini ko‘rsatdi. Grammatik kategoriyalarga kelsak, u qarama-qarshi grammatik shakllar tizimi sifatida tavsiflanadi. 12
Demak, grammatik kategoriya deganda bir xil ma’noga ega va bir-biriga zid bo‘lgan grammatik shakllar tizimi tushuniladi. Boshqacha aytganda, grammatik kategoriyalar bir xil ma’noga ega, o‘zaro bog‘liq va ayni paytda bir-biriga zid bo‘lgan grammatik shakllar tizimidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
