O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Arab  bosqini  va  islom  dini.  Movarounnahr  arablar  tomonidan  zabt  etilishi  arafasida  Turk  qog’onoti  tizimiga 
kirar edi. U mayda amirliklardan iborat bo’lib, ular o’rtasida tinimsiz to’qnashuvlar ro’y berib turar edi. Ayniqsa, 
Turk qog’onoti bilan  sosoniylar Eroni o’rtasidagi to’qnashuvlar o’ta  shiddatli tusda  yuz berar edi.  XII asrning 
oxiri va XIII asrning boshlarida bu hudud arab xalifaligi tomonidan bosib olindi. Bunga Movarounnahr hududida 
yashovchi  halqlar,  ijtimoiy  kuchlar  orasida  siyosiy  hamjihatlikning  yo’qligi,  o’zaro  qirg’in-barotlarning  avj 
olishi sabab bo’ldi.  
Movarounnahrga  arablar  bosqini  bilan  birga  islom  dini  ham  kirib  keldi.  Islom  so’zi  arabcha  tangriga  o’zini 
topshirish, itoat, bo’ysunish, tinchlik kabi  ma’nolarni anglatadi.  Islom dini bayrog’i ostida  keng  hududda  arab 
qabilalari birlashgan, mavjud tarqoqlikka chek qo’yilgan, yagona markazlashgan arab xalifaligi tashkil topgan.  

---

Qur’on va hadislarda islomiy ta’limotning asosi bayon qilingan. Qur’on — muqaddas kitob. Unda islom qonun-
qoidalari,  iymon-e’tiqod  talablari,  huquqiy  va  axloqiy  me’yorlar  o’z  ifodasini  topgan.  U  114  sura  va  ular 
tarkibidagi oyatlardan tashkil topgan.  
«Sunna»  esa  hadislar  majmui  bo’lib,  Qur’ondan  keyin  turadi  va  uni  to’ldiradi.  Unda  Muhammad 
payg’ambarning so’zlari, xatti-harakatlari naqllar va hadis shaklida jamlangan.  
Qur’on va sunnadan keyingi muhim manba — shariatdir. Shariat (to’g’ri yo’l, ilohiy yo’l demakdir) — islomda 
huquqiy,  axloqiy  me’yor  va  amaliy  talablar  tizimidir.  Islomdagi  asosiy  yo’nalishlar  —  sunniylik,  shialik  va 
xorijiylik.  Ular  diniy  ta’limot,  marosimchilik,  axloqiy-huquqiy  me’yorlarga  oid  masalalarda  o’zaro  farqlanib 
turadi.  
Xorijiylar  yo’nalishi  o’rta  asrlar  davrida  ko’pgina  oqimlarga  bo’linib,  keyinchalik  yo’qolib  ketgan.  Faqat 
ibodiylar (abodiylar) oqimi saqlanib qolgan.  
Sunniylik  va  shialik  hokimiyat  masalasida  (sunniylik  xalifalik  hokimiyati,  shialik  esa  imomat  hokimiyati 
tarafdori), ayrim diniy marosim va an’analarda bir-biridan farq qiladi.  
Islomdagi  oqimlar  aqidaviy  ta’limot  va  marosimchilik  masalalarida  bir-biridan  ajralib  turadigan  diniy 
guruhlardir. Shialikdan qarmatlar, ismoiliylar, zaydiylar, nusayriylar, aliilohiylar va boshqalar ajralib chiqqan.  
Sunniylikdan  ravshaniylar,  ahmadiya,  jangari  vahhobiylar,  mahdiylar  ajralib  chiqqan.  Mazhabchilik  ilohiyot 
masalalari bo’yicha yuzaga kelgan o’zaro kelishmovchiliklar natijasidir.  

---

Islomda  hanafiylik,  ash’ariylar,  jabariylar,  qadariylar,  sifatiylar,  murji’iylar,  mu’taziliylar  kabi  mazhablar 
mavjud.  Qadariylar  inson  iroda  erkinligini  yoqlab  chiqib,  uni  tan  olmagan  jabariylarga  qarshi  chiqqan. 
Mutakallimlar  aristotelchilik  falsafasi  usul  va  vositalaridan  foydalanib,  islomning  diniy-aqidaviy  ta’limotini 
asoslab berishga uringan.