О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi e. D. Yusupov, Z. K. Kusharov

2. RASMIY VA NORASMIY BOSHQARISH TUSHUNCHALARI 
 
«Menejment» tushunchasi  faqat menejerning tashkiliy faoliyati bilan 
bog‘liq  bо‘lib,  uning    vazifalariga  vakolatlari  doirasida  topshiriqlar, 
ruxsatnomalar,  kо‘rsatmalar  berish,  buyurtmalarni  imzolash,  qarorlarni 
qabul  qilish,  javobgarlikni  о‘rnatish  va  majburiyatlarni  talab  qilish  kabi 
mas’uliyatlar yuklatiladi. Lekin tajribali menejer juda yaxshi biladi, ba’zan 
unga  bо‘ysunuvchilar  bilan  oddiy  suhbat  samarali  natijani  beradi,  uning 
zamirida  xushmuomalalik  yotadi,  ya’ni  samimiy  va  ehtiyotkorlik  bilan 

---

110
 
 
iltimos,  bu  ishni  unday  emas  bunday  amalga  oshirish  lozim  degan 
ma’noda  munosabatda  bо‘lsa,  uni  faol  ishlashga,  mustaqil  bо‘lishga, 
ijodkorlikka intilishga, ishlarni samarali bajarishga ruxlantiradi. 
Bu ham boshqaruv, lekin bu boshqaruv asosida  menejerning о‘z qо‘l 
ostidagilariga,  jamoasiga,  ularning  muammolariga  va  umuman,  maqsadli 
ishlariga bо‘lgan norasmiy munosabatlarini aks etadi va quyidagi savollar 
tug‘iladi. 
Yaxshimi  yoki  yomonmi?  Norasmiy  boshqaruv  nima  uchun  kerak 
bо‘ladi?  Rasmiy  boshqarish  mumkinmi?  Norasmiy  boshqaruv  umumiy 
boshqaruv  samaradorligini  kamaytiradimi?  Bu  nizo  xavfini  keltirib 
chiqarmaydimi? 
Menejment amaliyotida faqatgina norasmiy asosda yechilishi mumkin 
bо‘lgan  muammolar  va  vaziyatlar  mavjud.  Bundan  tashqari,  bunday 
muammolar  soni  insoniyatning  shakllanishi,  ishlab  chiqarish  va  jamiyat 
rivojlanishi bilan ortib boradi. 
Insoniyat  faoliyatida  va  ishlab  chiqarishni  rivojlantirishda,  mehnatga 
ijodiy  yondoshishda,  shaxsiy  innovatsiyalarning  ahamiyati  tobora  muhim 
ahamiyat kasb etadi. Ular sifat va dinamik rivojlanishning asosiy omillari 
hisoblanadi. 
Biroq, 
ijodkorlik 
va 
innovatsion 
nuqtai-nazaridan 
munosabatlar  kо‘pincha  norasmiy  boshqaruv,  ijtimoiy  va  psixologik 
motivatsiya bilan  belgilanadi. Insonni har qanday ishni  bajarishga  majbur 
qilish mumkin, lekin insonni yaratish qiyin masala. 
Menejerning aniq tashkilotga bо‘lgan rasmiy murojaati har doim ham 
amalga  oshmasligi  mumkin.  Albatta,  bu  muayyan  afzalliklarga  ega. 
Qarorlarning  tezkorligi  va  о‘z  vaqtida  bajarilishi  mas’uliyatni,  nazorat 
qilish imkoniyatini, funksiyalarni oqilona taqsimlashni, ishdagi intizomni, 
ishdagi  ba’zi  automatizm(о‘z-о‘zini  boshqarish)larni    oshirishga  yordam 
beradi.
 
Ushbu  "qoidalar  bо‘yicha  ishlash"  turidagi  ogohlantirishlar  juda 
keng  tarqalgan.  Bu  firma  rahbariyati  tomonidan  qoida  tariqasida  falokat 
sifatida qabul qilinadi, bu esa yо‘qotishga olib keladi. Bugungi kunda faqat 
rasmiy, hech qanday ijod qilmasdan entuziazm
35
ga ega bо‘lish istagi salbiy 
hodisa sifatida qabul qilinadi. Rasmiy va norasmiy boshqaruvni о‘zaro bir-
birini  tо‘ldirish  orqali  birlashtirishga  yerishiladi.
 
Agar  rasmiy  boshqaruv 
haqidagi  tushuncha  kо‘p  yoki  kamroq  bо‘lsa,  u  holda  norasmiy 
boshqaruvni  mumkin  bо‘lgan  chegaralarni  aniqlash,  omillarni  namoyon 
etish, bog‘liqliklarni aniqlash doirasida tushunish kerak bо‘ladi. 
                                                           
35
  Entuziazm(jo’shqinlik)  -  bu  o’z-o’zidan  ishonch  bilan  ajralib  turadigan  his-tuyg’u  holatidir 
(Manba: 
https://www.psychologos.ru/articles/view/entuziazm
)
 

---

111
 
 
Rasmiy boshqaruv alomatlari  mavjud tashkiliy tuzilmalarga tayanish, 
amaldagi 
ma’muriy 
richaglar(buyruq, 
ma’muriy 
javobgarlik 
belgilanganlik,  intizomiy  talablar  va  boshqalar)dan  foydalanish,  ishda 
qat’iy  nazoratni  о‘rnatish,  faqat  belgilangan  tartibda  ishlaydigan  ish 
omillarini  hisobga  olishdir.  Norasmiy  boshqarishning  yuzaga  kelishini 
sababi,  bu  norasmiy  munosabatlar  (inson  tabiatining  afzallik  va 
kamchiliklari,  hurmati,  avtoriteti,  fuqarolarning  о‘zini-о‘zi  hurmait, 
psixologik  qarorlari,  qiziqishi,  individual  yoki  jamoaviy  qadriyatlari, 
yetakchiliklari va hokazo.)dir. 
Rasmiy boshqaruv rolini oshirish yoki kuchaytirish byukrotiyaga olib 
keladi, boshqaruvni kuchsiz, mexanik holatga va shu bilan samaradorligini 
pasayishiga  olib  keladi.  Lekin  rasmiy  boshqaruv  orqali  nafaqat 
samaradorlikka,  balki  ayni  paytda  normal  boshqaruv  ham    bо‘lishi 
mumkin  emas.  Ayniqsa,  ishning  о‘ziga  xos  xususiyatlarini  hisobga 
olmagan  holda  vaziyatni  tahlil  qilish  salbiy  oqibatlarga  olib  keladi  va 
bunda  norasmiy  boshqaruvning  roli  kattadir.
 
Bunday  holda,  boshqaruv 
jarayoni  abadiy  tо‘qnashuvlarga,  mas’uliyatsizliklarga,  proteksionizm
36
ga 
uchraydi.  Uning  samaradorligini  oshirishga  maksimal  darajada  ta’sir 
etadigan  rasmiy  va  norasmiy  boshqaruvning  bunday  kombinatsiyasini 
topish juda muhimdir. 
Norasmiy boshqaruv samaradorligiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar: 
1.  Xodimlarning  sifati:  kasbiy  yetukligi,  bilim  darajasi,  mehnatga 
munosabati, menejerga munosabati, shaxsiy dinamikasi (о‘z ustida ishlash, 
tajribasining ortishi va boshqalar). 
2.  Menejerning  shaxsiyati:  insoniy  fazilatlari,  о‘ziga  talabchanligi, 
kasbiy mahorati, mehr-oqibatliligi, maqsadga muvofiqlikligi. 
3.  Tashqi  va  ichki  ijtimoiy-iqtisodiy  vaziyat.  Bu  rasmiy  va  norasmiy 
boshqaruv nisbatlarini о‘zgartirish imkoniyatini yaratadi. 
4. Boshqariladigan jamoadagi mavjud psixologik iqlim. 
5.  Menejment  turlari:  strategik,  innovatsion,  marketing,  korpoorativ, 
inqirozga qarshi va boshqalar. 
6. Jamoada ustun bо‘lgan qiziqishlar, qadriyatlar va motivlar. 
7. Jamao, firma, tashkilotning rivojlanish dinamikasi. 
Rasmiy  va  norasmiy  boshqaruvning  kombinatsiyasi  aniq  sharoit  va 
vaziyatlarni inobatga olgan holda ongli ravishda amalga oshirilishi kerak. 
Kombinatsiya  nafaqat  boshqaruv  san’atini,  balki  ilmiy  yondoshuvini, 
menejerning malakasini aks ettiradi. 
                                                           
36
  Protеktsionizm(himoyachilik)  -(frants.  protectionnisme,  lat.  ptotectio  -himoya,  homiya  qiluvchi),  mamlakatning  iqtisodiy 
siyosatini qo’llab-quvvatlashga qaratilgan iqtisodiy siyosati(manba: https://www.booksite.ru/fulltext/1/001/008/093/549.htm) 
 

---

112
 
 
Rasmiy  va  norasmiy  boshqaruvni  tub  mohiyatini  anglash  ularning 
kombinatsiyasini  о‘zgartirishda  turli  tendensiyalarni  namoyon  qilishi 
mumkin.  Ushbu  о‘zgarishlarning  obyektiv  chegaralari  mavjud  bо‘lib, 
ularning  orqasidan  rasmiy  boshqaruv  yoki,  eng  muhimi,  yakuniy 
rasmiylashtirishga  urinish,  nazorat  qilinadigan  tizimning  beqarorligi  va 
kelajakda  uning  halokatiga  olib  kelishi  mumkin.  Inson  mashinaga  va 
robotga  aylanib  boradi.  Muayyan  tashkilot  yoki  aniqrog‘i  boshqarishning 
ma’lum  darajasida  norasmiy  boshqaruvning  ham  obyektiv  chegaralari 
mavjud  bо‘lib,  bunda  tizim  ham  inqirozga  tushib  qolishi  va  bir-biridan 
ajralib  ketishi  mumkin.  Bu  esa,  mas’uliyatsizlik,  kuchli  nazoratning 
yо‘qligi  va  nizolarning  oqibatidir.  Kо‘pincha,  rasmiy  va  norasmiy 
boshqaruvning  kombinatsiyasi  menejer  va  xodimlarning  fazilatlari  bilan 
belgilanadi. 
Inson  va  jamiyatning  rivojlanishidagi  umumiy  tendetsiyalar  -  ta’lim, 
yashash  va  mehnat  sharoitlari,  ehtiyoj  va  qiziqishlari,  qadriyatlari,  texnik 
vositalar,  axborot  texnologiyalari  rasmiy  va  norasmiy  boshqaruvning 
kombinatsiyasiga  mutlaqo  ta’sir  kо‘rsatishi  mumkin  emas.  Har  о‘n  yilda 
bir kishi "boshqacha" bо‘lib qoladi. Norasmiy boshqaruvga bо‘lgan ehtiyoj 
tobora о‘sib bormoqda.  
 Agar  rasmiy  va  norasmiy  boshqaruv  kombinatsiyasi  boshqaruvni 
takomillashtirish  maqsadida  qurilgan  bо‘lsa,  boshqaruvni  rasmiylashtirish 
darajasi cheklovga ega bо‘ladi, chunki insonni uning tabiatining mohiyati 
bilan  robotga  aylantirish  mumkin  emas.  Biroq,  norasmiy  boshqaruv 
darajasi  chegaralanmagan  holda  oshib  borishi  mumkin.  Bu  inson 
rivojlanishining  tendensiyalari,  uning  ongi,  kasbiy  tayyorgarligi, 
qadriyatlar  tizimi  va  boshqalar  bilan  izohlanadi.  Va  keyin  rasmiy  va 
norasmiy  boshqaruv  nisbati  о‘zgarishi  boshqa  shaklga  kiradi  va 
о‘zgarishlari turli xil kо‘rinishlarda bо‘ladi, rasmiy va norasmiy boshqaruv 
nisbati о‘sishining dinamik xususiyatlarini tanlashni taklif qiladi. 
Boshqarish  metodologiyasida  rasmiy  va  norasmiy  boshqaruv 
kombinatsiyasi  muhim  omil  hisoblanadi.  U  boshqarishda  ilmiy  va  tizim 
tahlil  usullardan  keng  foydalanish  zarurligini  belgilaydi.  Jamiyatda 
ustunlik  qiladigan  qadriyatlar  va  manfaatlarni  о‘rganmasdan,  inson 
faoliyatining  muayyan  sharoitlarida  uning  faoliyatining  barcha  omillarini 
chuqur anglamasdan kerakli kombinatsiyani tanlash mumkin emas. 
Rasmiy va norasmiy boshqaruvning kombinatsiyasida, boshqaruvning 
san’ati yanada aniq va ravshan kо‘rinadi. Bu nafaqat shunchaki aloqa bilan 
bog‘liq emas, balki menejerning о‘ziga xos qobiliyatlari, shaxsiy bilimlari, 

---

113
 
 
xislatlari,  kо‘nikmalari,  malakasi,  tajribasi  va  kasbiy  mahoratining 
kombinatsiyasini anglatadi. 
 Shunday  qilib,  norasmiy  boshqaruv  о‘lchovini  belgilashda  menejer 
intuitsiya
37
(sezgi),  oldindan  kо‘rish  va  realizm
38
  qobiliyati,  xavfli 
tuyg‘ularni  sezish  va  ishonchni  qozonish  muhimdir.  Bularning  barchasi 
menejment san’atiga kiradi. 
Norasmiy  boshqaruv  sohasida,  teskari  ta’sir,  ya’ni  xodimlar 
tomonidan  menejerni  boshqaruvi  mavjud.  Menejer  faqat  jamoani 
boshqaradi,  teskari  ta’sir  yо‘qligini  taxmin  qilish  mumkin  emas  va  bu 
tasodifiy emas. Teskari ta’sir umumiy menejment jarayonlarida muhim rol 
о‘ynaydi.  Bu  ularning  malakasiz  qabul  qilingan    qarorlarga  munosabati 
yoki  yetakchiligi  (liderligi)ning  natijasi  bо‘lishi  mumkin.  Teskari  ta’sir 
kо‘pincha  menejer  tomonidan  qabul  qilingan  qarorlarga  jamoaviy 
ta’sir(munosabat) shaklida bо‘ladi va boshqaruv jarayonlarini tо‘g‘rilashga 
yordam  bera  olmaydi,  bu  esa,  kelajakda  menejerning  xatti-harakatlariga 
ta’sir qilmaydi.  
Norasmiy  boshqaruv  jamoaning  reaksiyasini  qо‘llab-quvvatlaydi, 
ishni,  missiyani,  menejerga  bо‘lgan  munosabatdagi  о‘zgarishlarni  о‘z 
vaqtida  tan  oladi.
 
Norasmiy  boshqaruv  boshqaruvning  umumiy  holatini 
baholashga  yordam  beradi.  Boshqa  tomondan,  jamoaning  menejerlar 
harakatlariga  ijobiy  munosabatda  bо‘lishligiga  ta’sir  qiladi,  chunki  ular 
nafaqat  menejer  qо‘l  ostidagilarga  emas,  balki  menejerning  о‘ziga  ham 
ishonadi.