О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi e. D. Yusupov, Z. K. Kusharov

О‘yinlar  nazariyasi
.  Tashkilotning  muvaffaqiyatiga  bog‘liq  bо‘lgan 
eng  muhim  parametrlardan  biri  -  bu  raqobatbardoshlikdir.  О‘yinlar 
nazariyasi-qabul  qilingan  qarorning  raqobatchilarga  ta’sirini  baholashdagi 
modellashtirish  usuli  hisoblanadi.  О‘yinlar  nazariyasi  dastlab  harbiylar 
tomonidan  ishlab  chiqilgan  bо‘lib,  bu  nazariyadan  foydalanib  srategiyada 

---

23
 
 
dushmanning mumkin bо‘lgan barcha harakatlarini hisobga olish mumkin. 
Biznesda о‘yin modellari raqobatchilarning narxlarni о‘zgartirish, savdoni 
qо‘llab-quvvatllovchi  yangi  kompaniyalari,  qо‘shimcha  xizmatlarni  taklif 
qilish,  yangi  mahsulotlarni  ishlab  chiqarishni  oshirish  va  rivojlantirishni 
prognozlash  uchun  ishlatiladi.  О‘yinlar  nazariyasi  boshqa  modellar  kabi 
tez-tez  ishlatilmaydi.  Shunga  qaramay,  о‘yinlar  nazariyasi  raqobat 
sharoitida  qaror  qabul  qilishda  eng  muhim  va  hisob-kitoblarni  talab 
qiluvchi omillarni aniqlash zarur bо‘lganda foydalidir. 
Navbat nazariyasi  modeli  yoki optimal xizmat  modeli  ularga bо‘lgan 
ehtiyojni  qondirish  uchun  xizmat  kanallarining  optimal  sonini  aniqlash 
uchun  ishlatiladi.  Navbat  nazariyasi  modeli  juda  kichik  va  juda  kо‘p 
miqdordagi  holatlarda  xarajatlarni  muvozanatlash  uchun  zarur  bо‘lgan 
xizmat  kanallarining  optimal  sonini  aniqlash  vositasi  bilan  rahbarlarni 
ta’minlaydi. 
Zahirani  boshqarish  modeli  buyurtma  berish  vaqtini  va  ularning 
miqdorini,  shuningdek  omborlarda  tayyor  mahsulot  massasini  aniqlash 
uchun  ishlatiladi.  Har  qanday  tashkilot  ishlab  chiqarish  va  sotishdagi 
kechikishlar oldini olish uchun ma’lum darajada zaxiralarni saqlab turishi 
kerak.  Ushbu  modelning  maqsadi  ma’lum  xarajatlarda  ifodalangan 
zaxiralarni tо‘plashning salbiy oqibatlarini minimallashtirishdir. 
Ushbu xarajatlar uch xil bо‘ladi: buyurtmalarni joylashtirish, saqlash, 
shuningdek  zaxiralarning  etishmasligi  bilan  bog‘liq  xarajatlarlar.  Yuqori 
darajadagi 
zaxiralarni 
saqlash 
ularning 
etishmasligi 
oqibatida 
yо‘qotishlarni bartaraf etadi. Zahiralarni yaratish uchun zarur bо‘lgan katta 
miqdordagi  materiallarni  xarid  qilish  buyurtmalarni  joylashtirish 
xarajatlarini kamaytiradi. Biroq, bu potensial foyda saqlash, ortiqcha yuk, 
foizlarni  tо‘lash,  sug‘urta  xarajatlari,  zarar,  о‘g‘irlik  va  qо‘shimcha 
soliqlarning  ortiqcha  xarajatlari  bilan  bir-biriga  bog‘liq.  Bundan  tashqari, 
menejment  aylanma  mablag‘larni  ortiqcha  zahiralar  bilan  bog‘lash 
imkoniyatini  hisobga  olishi  kerak,  bu  esa  kapitalni  daromad  keltiruvchi 
aksiyalarga,  obligatsiyalarga  yoki  bank  depozitlariga  sarmoya  kiritishga 
tо‘sqinlik qiladi. 
Navbat nazariyasi  modeli  yoki optimal xizmat  modeli  ularga bо‘lgan 
ehtiyojni  qondirish  uchun  xizmat  kanallarining  optimal  sonini  aniqlash 
uchun  ishlatiladi.  Navbat  nazariyasi  modeli  juda  kichik  va  juda  kо‘p 
miqdordagi  holatlarda  xarajatlarni  muvozanatlash  uchun  zarur  bо‘lgan 
xizmat  kanallarining  optimal  sonini  aniqlash  uchun  qо‘llanma  vositasini 
taqdim etadi. 

---

24
 
 
Chiziqli  dasturlash  modeli  raqobatbardosh  ehtiyojlar  mavjud 
bо‘lganda noyob resurslarni taqsimlashning optimal usulini aniqlash uchun 
ishlatiladi. Ushbu model odatda ishlab chiqarishdagi muammlarni bartaraf 
etish  uchun  kadrlar  bо‘limi  mutaxassislari  tomonidan  qо‘llaniladi. 
Imitatsion  modellashtirish  modelni  yaratish  jarayonini  va  uning  haqiqiy 
holatdagi о‘zgarishlarni aniqlash uchun ekstrimal qо‘llanilishini anglatadi. 
Imitatsiya  modellari  matematik  usullarning  dasturlash  usuli  kabi  juda 
murakkab  vaziyatlarda  qо‘llaniladi.  Bu  juda  kо‘p  parametrlar,  matematik 
tahlilning muammolari yoki noaniqlikning yuqori darajasi bilan bog‘liq. 
Iqtisodiy  tahlil  -  bu  eng  keng  tarqalgan  usul-bu  modelni  yaratish 
shakllaridan biridir. U xarajatlarni va iqtisodiy daromadlarni baholashning 
deyarli  barcha  usullarini,  shuningdek,  korxona  faoliyatining  nisbatan 
rentabelligini  о‘z  ichiga  oladi.  Odatda,  "iqtisodiy"  model,  umumiy 
daromad  umumiy  xarajatlar  bilan  tenglashtirilgan  nuqtani  aniqlash  bilan 
tanaffus, qaror qabul qilish usuli tahliliga asoslangan bо‘lib, unda korxona 
daromadli bо‘ladi.