О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi e. D. Yusupov, Z. K. Kusharov

Boshqaruv  usullari
57
.  Usul  -aniq  vazifalarni,  ishlarni,  yechimlarni 
bajarish  uchun  muayyan,  eng  oqilona,  oldindan  ishlab  chiqilgan  ketma-
ketlikdir. 
Menejment  tizimida  usullar  alohida  pozitsiyani  egallaydi,  chunki 
ulardan  faqat  amaliy  foydalanishda  ishlatiladi.  Bu  usullar  yordamida 
menejerlar boshqariladigan obyektlarga ularni asl holatdan itsalgan holatga 
aylantirish uchun foydalanadilar. 
Uslublar-boshqaruv  faoliyatini  amalga  oshirish  usullari,  ya’ni  bir 
tomondan boshqaruv funksiyalarini amalga oshirish jarayoni, ikkinchidan, 
uning  ishini  faollashtirish  va  uni  ijodiy,  manfaatdor,  faol  xarakterga  ega 
bо‘lish uchun tashkilot xodimlariga ta’sir kо‘rsatish jarayonida ishlatiladi. 
Boshqaruv 
usullari-boshqaruv 
funksiyalarini 
amalga 
oshirish 
metodlari.  Shu  bilan  birga,  ular  mas’uliyat,  bajarilmaslik  yoki  yetarli 
darajada  samarali  bо‘lmagan,  funksiyalar  va  majburiyatlarni  samarasiz 
bajarish uchun sanktsiyalar о‘rnatadilar. 
Boshqacha  aytganda,  menejment  usullari-boshqaruv  ta’sirini  va 
boshqaruv  maqsadlarini  amalga  oshirishdagi  ta’sir  qurolidir.  Harakatning 
tabiati  qarab  usullar  iqtisodiy,  tashkiliy-ma’muriy,  ijtimoiy-psixologik  va 
miqdoriy jihatdan farqlanadi. 
Boshqarish usullari: 
- Iqtisodiy; 
- Tashkiliy-ma’muriy; 
- Ijtimoiy-psixologik; 
- Miqdoriy usullarga bо‘linadi. 
Iqtisodiy  boshqaruv  usullari  iqtisodiy  qonunlar  ta’siriga  asoslanadi, 
tashkilotlar va xodimlarning mulkiy manfaatlariga ta’sir kо‘rsatadi. Bunga 
quyidagilar  kiradi:  iqtisodiy  hisoblash,  rejalashtirish,  prognozlash, 
iqtisodiy tahlil, iqtisodiy asoslash, iqtisodiy rag‘batlantirish va boshqalar. 
Boshqaruv 
usuli 
maqsadga 
erishilganda 
ularning 
faoliyatini 
muvofiqlashtirishni  ta’minlash  uchun  xodimlar  va  ishlab  chiqarish 
guruhlariga maqsadli ta’sir kо‘rsatish usullarini anglatadi. 
                                                           
57
 
http://infomanagement.ru/lekciya/Metodi_upravleniya
 

---

148
 
 
Shu  bilan  birga,  rus  olimlari  tomonidan  taklif  etilgan  tо‘rtta  sinfga 
bо‘lingan  va  vaziyatni  boshqarish  uchun  asos  bо‘lgan  usullarni  integral 
tasniflashni kо‘rib chiqish tavsiya etiladi. 
1. Umumiy ilmiy usullar guruhi: 
a) Modellashtirish; b) eksperimental; 
c) iqtisodiy va matematik usullar; 
d) tahlil va sintez usullari; 
ye) deduksiya va induksiya usullari; 
c) ijtimoiy о‘lchovlar. 
2. Tashkilotning funksional quyi tizimlarini boshqarish usullari: 
3. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish usullari:  
a) muammoni shakllantirish usullari; 
b) muammoni yechish usullari; 
c) qarorni tanlash usullari; 
g) qabul qilingan qarorni amalga oshirishni tashkil etish usullari. 
4. Boshqarish funksiyalarini bajarish usullari: 
1) rejalashtirishni amalga oshirish uchun: 
a)  ekstrapolyatsiya  usuli  b)  regression  tahlil  usuli  s)  senariylarni 
yaratish  usuli;  d)  omillarni  tahlil  qilish  usuli;  ye)  muammolar  daraxtini 
shakllantirish usuli. 
2)  motivatsiyani  amalga  oshirish  uchun:  a)  mukofotlash  usullari  (ish 
haqi); b) lavozimni oshirish; v) о‘qitish d) daromadlarda ishtirok etish. 
3) nazoratni amalga oshirish uchun: 
a) buxgalteriya usullari; 
b) statistik hisobot usullari; 
v) operatsion va ishlab chiqarishni nazorat qilish usullari  
4) tashkil etishni amalga oshirish uchun: 
a) tashkiliy va ma’muriy usullar-bu rahbarning erkinligi va vakolatiga 
asoslangan va boshqaruv obyektiga bevosita ta’sir kо‘rsatadigan usullar; 
b)  boshqaruvning  iqtisodiy  usullari-bu  guruhlar  va  ularning  ayrim 
a’zolarining iqtisodiy manfaatlariga ta’sir kо‘rsatadigan usullar; 
s)  boshqaruvning  ijtimoiy-psixologik  usullari  -  jamiyat  va  shaxs 
manfaati uchun ijtimoiy hodisalar va jarayonlarni optimallashtirish uchun 
odamlarning  psixologik  faoliyat  qonunlarini  о‘rganish  va  ulardan 
foydalanish. 
M.  Skibitskiy
58
ning  fikriga  kо‘ra,  inqirozni  boshqarish  mexanizmi  – 
bu  istalgan  maqsadga  erishish  uchun  obyektga  harakat  qilish  tizimidir. 
                                                           
58
 
http://uchebnikirus.com/menedgment/situatsiyniy_menedzhment_-
_bondar_ov/mehanizmi_menedzhmentu_metodi_ zasobi_vplivu.htm
 

---

149
 
 
Tizim  shunday  elementlarni  о‘z  ichiga  oladiki,  bunda  elementlarning 
о‘zaro ta’sirlari natijasida mexanizm harakatga keladi. U umumiy iqtisodiy 
tizimga kiritilgan va uning tarkibiy qismidir. 
Abstarkt  ta’riflarga  kо‘ra,  inqirozni  boshqarish  mexanizmi  iqtisodiy 
jarayonni  tashkil  etish  tizimi  sifatida  qaralishi  kerak.  Mahalliy  va  xorijiy 
olimlarning  menejment  mexanizmining  toifasini  aniqlash  bо‘yicha 
fikrlarini  umumlashtirish  bizga  uning  quyidagi  xulosalarni  taqdim  etish 
imkonini berdi. 
Demak,  boshqarish  mexanizmi-tashkilotning  maqsadlariga  erishish 
uchun tanlangan usullar yordamida muayyan vositalardan foydalanishdir. 
Mutaxassislarning 
fikriga 
kо‘ra, 
boshqaruv 
mexanizmini 
shakllantirishda quyidagi tamoyillarni qо‘llash tavsiya etiladi
59
: 
1.  kompaniyaning  maqsad  va  vazifalarini  boshqarish  mexanizmining 
muvofiqligi tamoyili; 
2. guruhlar harakatiga ta’sir choralari sezgirligi tamoyili; 
3. motivatsion qiymatga ega bо‘lgan faoliyat shartlarini hisobga olish 
tamoyili; 
4. muayyan boshqaruv usullarini yо‘naltirish tamoyili; 
5. boshqaruv uslubini hisobga olish tamoyili; 
6. ta’sir vositalarining tо‘liqligi va muvozanati tamoyili; 
7. axloqiy tamoyil. 
Ushbu  tamoyillarni  mohirona  qо‘llash  har  qanday  ijtimoiy-iqtisodiy 
tizimni  boshqarish  mexanizmini  samarali  shakllantirish  va  faoliyatining 
kalitidir. 
E’tiborli  jihati  shundaki,  bizning  fikrimizcha,  "menejment 
mexanizmi"  ning  talqini  olim  tomonidan  taklif  etilganligi.  V.  A. 
Vlasenko
60
  kо‘plab  olimlar  tomonidan  berilgan  ta’riflarni  umumlashtirib, 
strukturaning  asosiy  elementlarini  hisobga  olgan  holda,  quyidagicha 
talqinni beradi.  
Menejment  mexanizmi  -  bu  funksiyalar,  usullar,  tamoyillar  va 
boshqaruv  vositalari,  asosiy  vazifalar  va  maqsadlar,  shakllar,  tuzilmalar, 
texnologiyalar tо‘plamidir.   
Korxona  nuqtai-nazaridan  menejment  mexanizmi  har  doim  о‘ziga 
xosdir,  chunki  u  bunday  yutuqni  ta’minlaydigan  tegishli  omillarga  ta’sir 
qilish  orqali  aniq  belgilangan  maqsadlarga  erishishga  qaratilgan  bо‘ladi. 
                                                           
59
 
http://uchebnikirus.com/menedgment/situatsiyniy_menedzhment_-
_bondar_ov/mehanizmi_menedzhmentu_metodi_ zasobi_vplivu.htm
 
60
 
http://cchgeu.ru/university/tsentr-razvitiya-talantlivoy-molodezhi/nashi-nastavniki/vlasenko-vyacheslav-
aleksandrovich.php
 

---

150
 
 
Bu  ta’sir  moddiy  resurslardan  yoki  korxona  boshqaruv  tizimining 
salohiyatidan foydalanish orqali amalga oshiriladi. 
Vaqt  shuni  kо‘rsatadiki,  tо‘g‘ri  tanlangan  usullar  tashkilotning 
maqsadlariga minimal xarajatlar bilan erishishga yordam beradi. 
Shunday  qilib,  boshqaruv  mexanizmini  shakllantirishning  nazariy 
asoslarini  bilish  va  korxonaning  hayot  aylanish  jarayonining  har  bir 
bosqichida  usul  va  vositalarni  tо‘g‘ri  tanlash  unga  rivojlanish  yо‘lidagi 
inqirozlarni oldini olish va samarali bartaraf etish imkonini beradi.