Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus ta'lim vazirligi denov tadbirkorlik va pedagogika instituti

10. Masnaviy va doston. 2 soat.
Masnaviy ikkilik, ikki misrasi o'zaro qofiyalangan she'r shakli, kichik hajmli she'r shaklidan katta hajmli she'r shakligacha bo'lgan asarlar shu nomda ataladi. Masnaviyda har bayt o'zining juft qofiyasiga ega bo'lishi lozim, shundan unga nisbatan muzdavaj (juft bo'lishlik) va izdivoj (juftlik, ya'ni er-xotin) istilohi ham ishlatiladi. Xorazmiy "Muhabbatnoma"sida har bir noma masnaviy bilan yakun topadi, masnaviy sarlavhasida kelgan bu she'rlar aksar uch baytli. Alisher Navoiy ustozi Sayyid Hasan Ardasherga yozgan she'riy maktubini masnaviy deb ataydi, "Xamsa" tarkibidagi asarlariga nnsbatan ham masnaviy istilohini qo’llaydi. "Xamsat ul-mutahayyirin"da Jomiy "Yusuf va Zulayxo"si ta'rifidagi Alisher Navoiy qaydlaridan "masnaviy" va "doston" istilohiga javob olamiz: "Alar (Jomiy)ning bu masnaviy ("Yusufu Zulayxo")lari bahrida faqir (Navoiy)ning "Farhodu Shirin" voqe' bo'lubtur va alar (Jomiy)ning madhida turfa dostone (tafsilotli) guzorish topib (xabar berilib)dur". "Sab'ai sayyor"da "Shoh Bahrom dostoniga shuru' qilurdin burun..." deganda Alisher Navoiy "doston" atamasini, aynan, bizning tushunchamizdagi doston ma'nosida emas, balki qissa, rivoyat talqinida qo’llamoqda.


11. Qadimgi turkiy adabiy istilohlar. 2 soat.
Turkiy xalqlarning qadimgi davr adabiy atamalari " Devonu lug'otit turk" asarida uchraydi va ular quyidagilar: bilig (maqol), o’tlik yoki o’to'v (o'git, hikmat), tabzug’ (topishmoq), sandrush (tortishuv. munozara), yigi-yo'qlov (marsiya), turtlik, tuyuq (til, zabon, lug'at, so'z, josus), alqish (tangriga, hukmronga, qahramonga olqish), qarg’ash, qoshuq (she'r, qasida, qo'shiq ma'nosida), yir (kuy, maqom), ir va jir ham deyiladi, ko’ch (hajviy she'r), sav (hikmatlar), savlashdi ( masal), irq bitigi (folnomalar), tangrikla (tavbanoma).
Navoiy "Mezon ul-avzon" asarida turkiy kavmlarning she'r va ko'shiqlaridan ushbularni eslatadi: tuyug. qo'shiq, (org'ushtak usuli), chinga (yor-yor)- ikki turli, muhabbatnoma, mustazod, aruzvoriy (arzudoriy), turkiy va o'zbaklarning budi- budoyi. Chinga haqida Alisher Navoiy yozadi: "Yana chingadurkim, turk ulusi... kiz ko'churur to'ylarida ani ayturlar, ul surudedur bag'oyat muassir va ikki nav'dur.Bir nav'i hech vazn bila rost kelmas va bir nav'ida bir bayt ayturlarkim... va yor-yor lafzini radif o'rnig'a mazkur qilurlar, andoqkim, (bayt):
Qaysi chamandin esib keldi sabo, yor-yor,
Kim damidin tushti o't jonim aro, yor-yor?"
Adabiy istiloh badiiy asarlarda ham uchraydi, chunonchi "Qisasi Rabg'uziy"da bayt, bahoriyyot, she'r, g’azal, turkiy (nazmga nisbatan), qissa, foyda, latifa, hikmat, nasihat, tanbeh, mas'ala, nukta (nasrga nisbatan), "Gulistoni bit-turkiy"(1391)da nukta (nazmga nisbatan), "Bangu Chog'ir" va "Vaqfiya"da misra', "Gulzor"da matla' va boshqalar.