Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus ta'lim vazirligi denov tadbirkorlik va pedagogika instituti

25. Tarje'band va tarkibband. 2 soat.
Bu ikki janr talablari murakkabligi bois shoirlar kam murojaat qilishgan, tarje'band va tarkibbandning mavzular olami jiddiy, falsafiy-axloqiy, ta'limiy-ma'naviy talqinlarga boyligi bilan ajralib turadi. Bu she'r shakllarining nomlanishi tarje' va tarkib hamda band qismlaridan iborat, ya'ni tarje' - arabcha so'z va u takror ma'nosini beradi. Sababi tarje'bandning har bandi oxirida takrorlanuvchi o'z qofiyasiga ega maxsus bayt keladi, bandlar to'qqiz va o'n ikki baytdan iborat bo'ladi, lekin bu qat’iy emas. Chunki Alisher Navoiyning bir tarje'bandi bandlaridagi baytlar mikdori turlicha, chunonchi, sakkiz bandli tarje'bandning birinchi, uchinchi, beshinchi, oltinchi, sakkizinchi bandlari o'n bir baytli, ikkinchi, to'rtinchi, yettinchi bandlari o'n ikki baytlidir.
"Funun ul-balog'a"da tarje'band ta'rifi: "Tarje' ul bo'lurkim, she're ayturlar, band-band barchasi bir bahrda, har bandning ozi besh bayt bo'lur va ko'pi to'qkuz bayt va har birining oxirinda bir o'zga baytni takror qilurlar... Ul baytni tarje' derlar". (O'zbek tili va adabiyoti.-2002.-№ 2. -B. 77-78.)
Adabiyotimizda tarje'bandning ilk namunalari Hofiz Xorazmiy ijodida ko'zga tashlanadi, Hofiz Xorazmiy devonida tarje'bandlar uchta, birinchisi to'qqiz band(bari takror bayt bilan o'n bayt)li, ikkinchi tarje'band ham to'qqiz bandli, ammo bandlardan beshinchi va oltinchilari takror bayt bilan o'n bir baytli, hatto yettinchi band to'kkiz bandli, qolganlari o'n baytli, uchinchi tarje'band ham to''skiz bandli, atigi oxirgi bandi o'n ikki baytli, qolganlari o'n baytli, albatta, takror bayt bilan. Hofiz Xorazmiy tarje'bandlarining barida taxallus bor, hatto har bir bandda taxallus qo’llangan, g'alati tomoni shundaki, Navoiy tarje'bandlarida nechundir taxallus yo’q. Uvaysiy va Nodira tarje'bandlarida ham taxallus mavjud, Navoiy tarje'bandlarida taxallus qo’llanmaganining sababi va bu hodisasining izohi hozircha ochiq qoladi. "Funun ul-balog'a" muallifi Shayx Ahmad ibn Xudoydod Taroziy tarje'bandning besh to’rini misollar bilan ko'rsatib o'tadi.
Tarkibbandda (tarkib - uyushmoq, band - bog'lash) ham har band so'nggida yakuniy bayt har ikki misrasi bir xil qofiyali, goho qofiyasiz keladi, lekin u tarje'banddagi kabi takror bayt emas, oldingi baytlardan farqli, balki o'z qofiyasiga ega holda har bandda yangilanib boradi. Adabiyotimizda ilk tarkibband Hofiz Xorazmiy ijodida uchraydi, u to'rt bandli, har bandi sakkiz baytdan iborat, lekin taxallus mavjud emas. Navoiyning ham ikki tarkibandidan bittasida taxallus bor, bittasida taxallus yo'q, Nodira o'z tarkibandida taxallus qo’llasa, U vaysiy o'z tarkibandida taxallus ishlatmaydi.