Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus ta'lim vazirligi denov tadbirkorlik va pedagogika instituti

24 Mustazod va uning shakllari. 2 soat.
Mustazodning lug'aviy ma'nosi ziyod, ortiq, orttirma, ilova va qo'shimcha qilmoq demakdir. Mustazod o'z taraqqiyoti jarayonida xalq ijodiyoti va she'r shakllaridan g'azal bilan uzviy bog'lanadi. Mustazodning katga misralari va ularga ilova etiluvchi kichik misrachalar o'zaro boshqa-boshqa qofiyalanadi hamda ushbu hodisa har ikki holat, ya'ni juft misralar va misrachalar uchun baytlararo qofiya tartibi oxirigacha saqlanadi, muhimi maqta’da taxallus zikr etiladi. Aytishlaricha, basharti mustazoddagi katga misralarga ilovaviy kichik misrachalar olib tashlansa, tayyor g'azal kelib chiqadi deyish xatodir, chunki bu umumshe'r mazmuniga putur yetkazishi mukarrar.
Alisher Navoiy "Mezon ul-avzon"da mustazodga yukori yukory baho berib, uning xos xususiyatlari aksar turkiy xalqlar og'zaki ijodiga xosligini uqtiradi va bir chiroyli misol keltiradi:
Ey husnunga zarroti jahon ichra tajalli,
Mazhar sanga ashyo,
Sen lutf bila kavnu makon ichra muvalli,
Olam sanga mavlo.
Bu, albatta, Navoiy qalamiga mansub mustazodning matla'i, mustazod "G'aroyib us-sig'ar" mundarijasida mavjud, umuman, Navoiyning "Xazoyin ul-maoniy" kulliyoti tarkibidagi devonlarda bitgadan to'rtta mustazod bor. Fors-tojik adabiyoti namoyandalaridan Kamol Xo'jandiy devonida atigi bitta mustazod mavjud bo'lgan xolda, Hofiz Xorazmiy devonida ikkita mustazod, Mashrab devonida esa o'n sakkizta mustazod borligi ushbu she'r navining mutafakkir Navoiy ta'kidlaganidek turkiy xalqlar og'zaki ijodiyoti ila chambarchas bog'liqligi isbotidir. To'g'ri tojik adabiyotida Sayido Nasafiy (vaf. 1711) singari ijodkorlar bu she'r xilining "Muhammasi mustazod" (har misraga, beshta misrachalar ilova etiladi) shaklini ixtiro qilgan bo'lsa, Ogahiy mustazodning ilova tarzidagi kichik misrachalar sonini ikkita yetkazib san'atkorlik mahoratini namoyish etdi. XIX asr shoirlaridan Muxlis mustazodning "Mustazod murabba'" shaklini ixtiro qildi, bunda har bandga misracha ilova etilib, misracha band g'oyasini kuchaytirishda muxim o'rin tugadi. "Funun ul-balog'a"da fors-tojik tilida yozilgan har bir baytga misrachalar ilova etilgan mustazod shakliga misol keltiriladi. Olimlarning kuzatuvicha mustazodning musallas shakli ham mavjud bo'lib, uch misra (misralar)ga bir kichik misracha tirkab boriladi.