Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus ta'lim vazirligi denov tadbirkorlik va pedagogika instituti

17.Marsiya va g'am-anduh ifoda usuli. 2 soat.
Marsiya (risa) - arabcha so'z, ma'nosi: aza, motam, qayg'u, yig'lamok, uqubat, ayriliq va b. Marsiyada marhum fazilatlari maqtaladi, ayriliq dog'lari tasvirlanadi, shuningdek, judolik alamlari, dunyo bevafoligi, jamiyat muammolariga urg'u beriladi. "Devonu lug'otit turk" (1076)da Afrosiyob (Alp Erto'nga) vafoti marsiyasidan parchalar beriladi, bu turkiy xalqlar adabiyotidagi marsiyaning eng qadimiy namunasidir. Maxmud Koshg'ariy Alp Erto'nga marsiyasidan tashqari yana to'rtta boshqa marsiyalardan parcha keltiradi, ularda o'z yoridan ajralgan ma'shuqaning ayrilik iztiroblari ifodasini topgan. Adabiyotshunos olimlarimiz turkiy marsiyalarning asl ildizlarini Urxun- Enasoy tosh bitiklaridan izlaydilar, ushbu kabr tosh bitiklari darxaqiqat turkiy xalqlar marsiyasining ilk ko'rinishlari hisoblanadi. "Funun ul-balog'a" muallifi she'riy shakllar xususida so'z yuritar ekan marsiya haqida yozadi: "Va agar o'lgan kishini zikr qilsalar(ya'ni she'rda deyilmokda), marsiya derlar"¹ Marsiyaning ajoyib namunalari Alisher Navoiy ijodida kuzatish mumkin mutafakkirning Abdurahmoni Jomiy (1414-1492), Sayyid Hasan Ardasher (1416 -1489) va Shoh G'arib Mirzo (1471-1498) vafotlariga bag'ishlangan marsiyalari buning yorkin misolidir. Mutafakkirning birinchi marsiyasi fors-tojik tilida, keyingi ikkitasi uzbek tilida bitilgan (marsiyalarning uchallasi ham tarkibbanddir), o'zbek tilidagi marsiyalarning mundarijasi quyidagicha: Ardasherga bagishlangan marsiya yetti bandli, har bandda baytlar mikdori bir xil, ya'ni sakkiz baytli, G'arib Mirzoga atalgan marsiya besh bandli, har bandda baytlar oltitadan. Nodira (1792-1842)ning "Firoknoma"si (tarje'band) ham marsiyaning oliy ko'rinishlaridan bo'lib, Amir Umarxon (1787-1822) xotirasiga bagishlangan. Marsiya o'n bandli, marsiyaning har bir bandidagi baytlar hajmi bir xildir, ya'ni bandlarning bari besh baytlidir. Mumtoz adabiyotimizda marsiyaning ilk namunalaridan birini Hofiz Xorazmiy yaratgan, shoirning markazi Sheroz bo'lgan Fors viloyati hokimi Sulton Ibrohim ibn Sulton Shohruh Mirzo (1394-1435) vafoti munosabati ila yozgan marsiyasi buning jonli guvohidir.