O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi d. Q. Maksumova g’. U. Qobilov


-rasm. Tabiiy boylik zaxirlarining tasnifi



Download 1,57 Mb.
Pdf ko'rish
bet45/71
Sana31.12.2021
Hajmi1,57 Mb.
#214120
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   71
Bog'liq
ekologik biotexnologiya

1-rasm. Tabiiy boylik zaxirlarining tasnifi. 
 
Tiklanmaydigan  tabiiy  resurslarga  yer  osti  tabiiy  boyliklari  va  foydali 
kazilmalar,  ya’ni  ma’danli  va  ma’dansiz  kazilmalar  kiradi.  Ular 


87 
 
foydalanayotgan darajadan million-million marta sekin tiklanadigan tabiiy 
resurslar xisoblanadilar. Bunday resurslarni tiklab bulmas ekan, mineral 
resurslardan samarali foydalanish, ularni tejab-tergab ishlatish va ularni kazib 
olinayotganda yerlarga zarar yetkazilishiga yul kuymaslik zarur.  Tiklanadigan 
tabiiy resurslarga tirik mavjudotlar, o’simlik va xayvonlar, daraxtlar shuningdek 
tuprok  kiradi.  Tuprok  yuk  bulib  ketmaydi,  balki  asosiy  xossasini  – 
unumdorligini yukotishi mumkin. Bunday resurslardan foydalanayotganda shuni 
esda  tutish  kerakki,  muayyan  tabiiy  sharoitning  buzilishi  ularning  kayta 
tiklanishiga  xalakit  berishi  mumkin.  Masalan,  xozirgi  vaktda  butunlay  kirib 
yuborilgan  kupgina  usimlik  va  xayvonot  turlari,  shuningdek,  eroziya  natijasida 
butunlay  tarkibi  buzilgan  tuproklar  kaytadan  tiklanmaydi.  Bundan  tashkari, 
shuni  xam  yodda  tutish  kerakki,  tiklanadigan  tabiiy  resurslarning  paydo  bulish 
jarayoni  ma’lum  tezlikka  ega  bulishi  kerak.  Masalan,  otib  tashlangan 
xayvonlarning kaytadan paydo bulishi uchun bir yoki bir necha yil kerak, ammo 
daraxtlari  kesib  tashlangan  o’rmon  kamida  60-yildan  keyin  kayta  tiklanishi 
mumkin.  Yer  kobigida  tuprokning  unumli  va  xosildor  katlamini  xosil  bulish 
jarayoni  nixoyatda  sekinlik  bilan  kechadi. 100 yilda  0,5  sm  dan  2  sm  gacha 
tuprok xosil buladi. Tarkibi uzgargan tuprokni yaxshilanishi uchun esa bir necha 
ming yil vakt kerak. 20 sm kalinlikdagi unumdor tuprok xosil kilish uchun tabiat 
2000  yildan  7000  yilgacha  vakt  sarflaydi.  Shuning  uchun  tabiiy  resurslarni 
ishlatish  tezligi,  ularning  tiklanish  tezligidan  oshib  ketmasligi  kerak. 
Tiklanadigan  tabiiy  resurslar  uchun  zaruruiy  sharoit  yaratib  berilsa,  ular  inson 
extiyojlarini  kondirishga  abadiy  xizmat  kilishi  mumkin.  Tugamaydigan  tabiiy 
resurslarga suv, iklim va kosmik resurslar kiradi.  
Suv  barcha  tirik  organizmlar  uchun  xayot  manbai  bulib  3  ta  fizik  xolatda: 
kattik(muz),  suyuk  va  bugsimon  xolatlarda  uchraydi.  Yer  sharida  suvning 
umumiy  mikdori  bitmas-tuganmas  bulib,  xech  kachon  uzgarmasa  kerak,  birok 
insonning  faoliyati  natijasida  suvning  zaxirasi  va  mikdori  yer  sharining  ayrim 
mintakalarida turli davrlarda turlicha bulishi mumkin. 


88 
 
Dunyodagi  suvlarning  94 % okeanlardadir.  Bevosita  foydalanishga  yarokli 
bulgan  ichimlik  suvining  zaxiralari  1 % ni  xam  tashkil  etmaydi.  Birok bitmas-
tuganmas  xisoblangan dengiz suvlari xam uta ifloslanish xavfi ostida turibdi. 
Chuchuk suv esa sifat jixatidan tugaydigan resurs xisoblanadi. Chunki insonga 
xar kanday suv emas, balki iste’mol kilish uchun yarokli toza suv kerak. Yer 
sharining kupgina mintakalarida suvdan samarasiz foydalanish, daryolarning 
sayozlanib kolishi va boshka sabablar okibatida ichimlik suvi mikdori keskin 
kamaymokda. Xolbuki, sug’orish, sanoat va kommunal xujalik uchun chuchuk 
suvga bulgan extiyoj yildan yilga ortib bormokda. 
Kuyosh  radiasiyasi  (yoruglik,  issiklik),  atmosfera  xavosi,  shamol,  suv  va 
to’lkinlar  energiyasi  iklim  va  kosmik  resurslarga  kiradi.  Yog’ingarchiliklar  esa 
suv  resurslariga  xam  iklim  resurslariga  xam  kiradi.  Sayyoramizga  kelayotgan 
Kuyosh  nurlarining  yarmidan  ko’progi  energiyaning  boshka  turlariga 
aylanadi.Ularning  muayyan  kismi  tuprok,  suv  va  atmosfera  xavosini  isitishga 
sarf  buladi  va  asta-sekin  fazoga  tarkaladi.  Ularning muayyan kismi usimliklar 
tomonidan uzlashtiriladi. Kuyoshning nurli energiya zaxiralari milliard-milliard 
yillarga yetishi mumkin. Shuning uchun Kuyosh energiyasi bitmas- 
tuganmasdir. 
Atmosfera xavosi tirik organizmlar uchun xayot manbaidir. Xavo bitmas-
tuganmas, lekin uning tarkibi o’zgarishi mumkin. Xavo tarkibida karbonat 
angidrid, radioaktiv moddalar, turli gazlarning mexanik aralashmalari, kul, 
chang va boshka moddalar mavjud. Bunday iflosliklarni sanoat korxonalari va 
xususan , transport vositalari chikaradi. Bu esa inson sogligiga kata salbiy ta’sir 
ko’rsatadi. 

Download 1,57 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   71




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish