O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti

Transpozitsiya- ko’chib yuruvchi elementlar organizmlar evolyutsiyasida malum o’rin tutadigan genetik birliklar bo’lib, ular xromosomalarning bir joydan ikkinchi joyga ko’chib yuruvchi fragmentlaridir. Bunday elementlar o’tgan asrning 40-yillarida AQSH olimi B.Mak.Klinton tomonidan kashf qilingan va bu ishi uchun olima 1984 yil xalqaro Nobel mukofoti bilan taqdirlangan. Ko’chib yuruvchi elementlarning uch xil tipi mavjud va ular bir biridan tuzilishi ko’chib yurish tipi viruslarga o’xshash yoki o’xshamasligi bilan farqlanadi. Shulardan birinchisi transpozonlar bo’lib, ular DNK ning bir joyidan ajralib chiqish ikinchi joyga borib o’rnashadi. Bunda DNK miqdor jihatdan o’zgarmaydi. Buning aksincha ikkinchi tip ko’chib yuruvchi elementlar retrotranspozonlar - DNK ning bir bo’lagi bo’lib ular tuzilishi jihatidan RNK tutuvchi viruslarni eslatadi. Bunday elementlar o’zlaridan teskari transkriptaza yordamida DNK holidagi o’z nusxasini sintezlab bu nusxalarni DNK ning boshqa joyga ko’chib o’tishini ta’minlaydi. Uchinchi turdagi ko’chib yuruvchi genetik elementlar retropozonlar- deb atalib ko’chish mexanizmi bo’yicha yuqoridagi retrotranspozonlarga o’xshaydi, ya’ni ularning nusxalari sintezlanib, boshqa joyga ko’chadi. Biroq asosiy farq ular tuzilishi jihatidan viruslarga mutlaqo o’xshamaydi va nusxa ko’chirish uchun o’zlarida teskari transkriptaza fermentiga ega emas. Bu uch turdagi ko’chib yuruvchi elementlar organizmlar genomining ko’p miqdorini tashkil qiladi.

Aniqlanishicha tranpozonlar va retrotranspozonlarda bu elementlarni ko’chib yurishini belgilovchi transpoaza fermenti yoki nusxa ko’chiruvchi teskari transkriptaza faementi genlarini o’zida tutadi va ko’chishga o’tish uchun samarali bo’lgan yopishqoq uchlarga ega. Biroq bunday birliklarni fenotipik namoyon bo’lishi, ular bir funksional genlarni ichiga tushib qolganda yaqqol ko’rinadi.

Hanuzgacha mazkur genetik elementlar organizm uchun foydali funksiyaga egami degan masala hal etilmagan. Barcha olimlar “sakrovchi” genetik element “xudbin gen” bo’lib faqat o’z-o’zini ko’paytirish funksiyasini bajaradi, organizm uchun hech qanday foyda keltirmaydi degan fikrga keldilar. Bunga qarama-qarshi o’laroq sakrovchi genetik element xromosomada har xil mutatsiyalarni hosil etish qobiliyatiga ega bo’lib, xromosomalarning ichki tuzilishini o’rganishga ham olib keladi .