OZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ORTA MAXSUS TALIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
Tuzuvchi:
Amirqulova Shahribonu
(Boshlangich talim fakulteti 9-2BTUS-20 guruh talabasi)
2020-2021-oquv yili.
Mavzu: Omonimiya, sinonimiya,antonimiya, konversiya, semantik maydon.
ADD YOUR TITLE HERE
Reja:
1. Omonimiya va sinonimiya haqida ma'lumot.
2. Antonimiya va konversiya.
3. Semantik maydon nima?
Omonimlar
Omonimlar yunoncha homos-bir xil, onoma-nom so‘zlaridan olingan bo‘lib,
talaffuzi va yozilishi bir xil, ammo alohida ma’nolarga ega bo‘lgan so‘zlardir.
Bunday so‘zlar leksik omonimlar deyiladi. Omonimlarni vujudgaga keltiruvchi
hodisalar turlicha bo‘lib, ularning asosiylari qo‘yidagilardir:
1. O‘z qatlamga mansub bo‘lgan ba’zi so‘zlar tarixan fonetik tuzilishi har xil
bo‘lsa ham talaffuzda shakldoshlik kasb etishi asosida omonimlarga
aylanadi
2. Ko‘p ma’noli so‘zlar o‘rtasidagi ma’no bog‘lanishning uzilishi, zaiflashishi
asosida ham omonimlar shakllanadi.
3. Umumturkiy yoki asl o‘zbekcha so‘zlar o‘zga tillardan so‘z o‘zlashtirish
asosida ham shakldoshlikka ega bo‘lib qolishi mumkin.
4. Ma’lum bir so‘zning o‘zak-negizidan qo‘shimchalar orqali yangi so‘zlar
yasalishi natijasida shakldosh so‘zlar hosil bo‘ladi.
So‘zlar aytilishi, yozilishi va ma’nosi jihatidan turlicha guruhlarga birlashishi qonuniy sanaladi. SHulardan biri omonimiya (shakldoshlik) hodisasidir.
Lug’aviy omonimiya lug’aviy birliklarning ifoda planida o‘zaro bir-biriga teng kelishi sanaladi.Leksik omonimiya hodisasini keltirib chiqaruvchi sabablar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin.
1. Ko‘p ma’noli so‘zning ayrim ma’nolari o‘rtasidagi aloqadorlik yo‘qolib, ular shakldosh so‘zlarga aylanib qolishi mumkin. Masalan: dam, tepki, suzmoq kabi.
2. Boshqa tillardan kirgan so‘zlar o‘zbek tilidagi so‘zga o‘xshash bo‘lib qolishi kuzatiladi. Masalan: bog’ (o‘zbekcha: tugilgan narsa, to‘plash)—bog’ (tojikcha: mevali daraxtlar o‘sgan joy), chor (tojikcha -o‘zbekcha: to‘rt) — chor (tsar) Rossiyasi kabi.
3. Substantivatsiya (otlashish), ad’ektivatsiya (sifatlashish) va adverbializatsiya (ravishlashish) hodisalari, ya’ni konversiya yordamida ham omonimlar hosil qilinadi.
Ma’nodoshlik (sinonimiya) hodisasi o‘zbek tilida atroflicha o‘rganilgan til birliklaridan biri sanaladi.
Sinonimiya so‘zi aslida grekcha synonima so‘zidan olingan bo‘lib, bir xil ma’nodagi nom degan tushunchani beradi.
Lug’aviy sinonimiya ham uch turga bo‘lish mumkin.
a) leksik sinonimiya—tub ma’nosiga ko‘ra bir-biriga ma’nodosh bo‘lgan so‘zlar: asta, sekin, ohista;
b) frazeologik sinonimlar –turg’un birikma holatidagi ma’nodosh so‘zlar: ikki oyog’ini qo‘lga olib, o‘pkasini qo‘liga olib, it quvgan soqovdek;
v) leksik — frazeologik sinonimlar—leksema—frazema tipidagi ma’nodosh so‘zlar: xursand- og’zi quloqda, jim—og’ziga mush tishlaganday kabi.
Antonimiya hodisasi so'zning polisemiyasi bilan chambarchas bog'liqdir.
So'zning har bir ma'nosi o'ziga xos antonimlarga ega bo'lishi mumkin.
Shunday qilib, so'z yangi turli ma'nolarda turli xil antonimik juftliklarga ega bo'ladi: yangishamol - jirkanchshamol, yanginon - eskirgannon, yangi ko'ylak - iflos ko'ylak.
Tilshunoslikda konversiya, so'zlarni shakllantirish usuli, poydevorni boshqa inflatsiya paradigmasiga o'tish orqali yangi so'zni shakllantirish;
Semantik maydon -ba'zi bir mushtaraklikni birlashtirgan til birliklari to'plami (ajralmas) semantik atribut; boshqacha qilib aytganda, qiymatning umumiy bo'lmagan trivial tarkibiy qismiga ega bo'lish.
Dastlab, bunday leksik birliklarning roli leksik darajadagi birliklar - so'zlar deb hisoblangan; Keyinchalik lingvistik yozuvlarda semantik sohalarning tavsiflari, shu jumladan iboralar va jumlalar paydo bo'ldi.
Semantik sohaning klassik namunalaridan biri bu ranglar qatori bir nechta ranglar seriyasidan iborat ( qizil– pushti – pushti rang – malina; ko'k – ko'k – mavimsi –firuza va hokazo): bu erda umumiy semantik tarkibiy qism - "rang".
Semantik maydon quyidagi asosiy xususiyatlarga ega.
1. Semantik maydon ona tili uchun sezgir va u uchun psixologik voqelikka ega.
2. Semantik maydon avtonom bo'lib, tilning mustaqil quyi tizimi sifatida ajralib turishi mumkin.
3. Semantik maydonning birliklari turli tizimli semantik munosabatlar bilan bog'langan.
4. Har bir semantik maydon tilning boshqa semantik sohalari bilan bog'liq va ular bilan birgalikda til tizimini tashkil qiladi.
Semantik maydon - umumiy (invariant) ma'no bilan birlashtirilgan leksik birliklar to'plamining ierarxik tuzilishi hamdir.
E'tiboringiz uchun rahmat!
Do'stlaringiz bilan baham: |