|
Murdor – muddor, mumkin – mungkin so'zlari tarkibidagi to-vush o'zgarishlarida ham assimilyatsiya, ham dissimilyatsiya holatlari yuz bergan bo'lsa ( rd>dd, mk>ngk kabi), tug+gan - tukkan (gg>kk) tovush o'zgarishlarida avval keyingi g undoshi oldingi g undoshini k undoshiga (regr.diss.), so'ng oldingi k undoshi keyingi g undoshini k undoshiga (prog.ass.) aylan-tirgan.
Metateza – o'rin almashtirish demakdir. So'z tarkibida qator kelgan ikki undoshning o'rin almashish hodisasiga metateza deyiladi.
Misollar: daryo dayro, yomg'Ir yog'mir, supra surpa, tuproq turpoq, aylanmoq aynalmoq, kiprik kirpik, o'rgan-moq o'granmoq, yamlamoq yalmamoq, ahvol avhol, to'g'-ramoq to'rg'amoq, tebratmoq terbatmoq kabi.
Metateza hodisasi maxsus fonetik qonuniyat asosida emas, balki ayrim so'zlarning talaffuzidagi yengillik asosida maydon-ga keladi.
Tovushlarning vaziyatiga ko'ra o'zgarishi
Tovushlar ba'zan talaffuz talabi va ayrim tovushlarning o'rin-lashish, joylashish qonuniyatlariga ko'ra ham o'zgarishga uch-raydi. Talaffuz me'yori va o'rin munosabatlariga ko'ra yuz beradigan fonetik o'zgarishlarga tovushlarning vaziyatiga ko'ra o'zgarishi yoki pozision o'zgarishlar deyiladi. Bunday tovush o'zgarishlarining quyidagi ko'rinishlari mavjud:
1. Reduksiya.
2. Eliziya.
3. Proteza.
4. Epenteza.
5. Prokopa.
6. Apokopa.
7. Sinkopa.
8. Diereza
9. Sinerezis.
10. Gaplologiya
Reduksiya – lotincha, aslida orqaga qaytish ma'nosida bo'lib, so'z tarkibida urg'usiz bo'g'indagi unli tovushning yoki bir bo'g'inli so'zlarda undoshlararo vaziyatdagi tor unlilarning qisqarishidir. So'z tarkibidagi ayrim unli tovushlarning sifat jihatdan odatdagidan ko'ra qisqaroq talaffuz qilinishiga reduk-siya deyiladi.
Misollar: bir – b:r, bil – b:l, biz – b:z, bilan – b:lan, biroq –b:roq kabi.
Eliziya. So'z tarkibidagi ayrim tovushlarning tushish hodi-sasiga eliziya deyiladi. Eliziyaning bir qancha ko'rinishlari mavjud: 1) ayrim egalik qo'shimchasini olgan so'zlarda o'zak-dagi keyingi unli tushib qoladi: shahar shahrim, o'g'il o'g'li, singil singlim kabi; 2) unli bilan tugovchi va unli bilan boshla-nuvchi ikki so'zning qo'shilishidan unlilardan biri tushib qoladi: yoza oldi yozoldi, bora oladi-boroladi kabi; 3) undosh bilan tugovchi va unli bilan boshlanuvchi ikki so'zning qo'shilishida keyingi unli tushib qoladi: borar ekan borarkan, kelgan emish kelganmish kabi; 4) so'z tarkibidagi bir necha tovush (unli – undosh) tushib qoladi: Abdusalom – Absalom, Abdujabbor – Abjabbor, Muhammadkarim Matkarim kabi. Bular eliziyaning yu-qori, murakkablashgan ko'rinishidir. Eliziyaning murakkab-lashishi natijasida so'zlarning qisqargan shakli hosil bo'ladi.
Proteza. Tarixan so'z boshida qo'llanmaydigan va so'z boshi-da qator kelgan undosh fonemalardan oldin bir unli tovushining orttirilishiga proteza deyiladi. Misollar: shkaf ishkaf, stol ustol, rus o'ris, stakan istakan kabi.
Epenteza. So'z oxiridagi qator kelgan undosh fonemalardan keyin bir unli tovushning orttirilishiga epenteza deyiladi. Masalan, tank – tanka, kiosk – kioska, blank – blanka, bank –banka, otpusk – otpuska kabi.
Prokopa. So'z boshida ayrim undosh fonemalarning tushi-rilish hodisasiga prokopa deyiladi: yiroq – iroq, yog'och –og'och, yirtilmoq – irtilmoq, yigirmoq igirmoq kabi.
Apokopa. So'z oxirida qator kelgan undosh fonemalardan birining tushirilishiga apokopa deyiladi. Misollar: sust sus, g'isht – g'ish, go'sht – go'sh, daraxt – darax, Toshkent – Tosh-ken, Samarqand – Samarqan kabi.
Sinkopa. So'z tarkibida qator kelgan undosh fonemalar o'rtasida bir unli tovushning orttirilish hodisasiga sinkopa deyiladi: plan pilan, tramvay tiramvay, plug piluk, kran –kiran, qirq qiriq, baxt – baxit, daraxt – daraxit va boshqalar.
Diereza. So'z tarkibida qator kelgan undosh tovushlardan birining tushirilishiga diereza deyiladi. Masalan, sentner –sentir, povestka poveska, tonggi tongi, Munavvar Muna-var, Mukarram Mukaram, Muhabbat Muhabat kabi.
Sinerezis. So'z tarkibida qator kelgan unli fonemalarning tushirilish hodisasiga sinerezis deyiladi. Misollar: Saodat Sodat, maorif morif, sanoat sanot, matbaa matba kabi.
Gaplologiya. So'z tarkibida qator kelgan bir xil so'z bo'g'in-laridan birining tushirilish hodisasiga gaplologiya deyiladi. Misollar: stepependiya stependiya (asli stepependiya < ste-pen daraja, pendiya nafaqa, darajasiga ko'ra nafaqa demakdir), morfolologiya – morfologiya, mineralologiya –mineralogiya, tragikokomediya – tragikomediya, morfofono-logiya – morfonologiya va b.
Do'stlaringiz bilan baham: |
