O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat univеrsitеti

 
Muhammad  Sharif  Gulxaniy  XIX  asrning  birinchi  yarmi  Qo‘qon  adabiy 
muhitida masal – tamsil janrida xalqchil asar yaratishga muvaffaq bo‘lgan shoirdir. 
Uning hayoti  va  ijodiga oid  tadqiqotlardan  ma’lum  bo‘lishicha,  Gulxaniy  tabiatan 
yumor  va  hajvga  usta,  xalq  urf-odatlari  va  til  boyliklarini,  maqol,  matal,  naql  va 
rivoyatlarni  chuqur  biladigan  ijodkordir.  U  fors-tojikcha  g‘azallarida  Jur’at 
taxallusini  qo‘llagan  bo‘lsa,  o‘zbek  kitobxonlariga  Gulxaniy  taxallusi  bilan 
mashhur. Gulxaniy – olovqalb, majnunsifat ma’nolarini bildiradi. Gulxaniyning eng 
muhim  ijodiy  fazilati  shundaki,  u  XIX  asr  folkloristi  sifatida  o‘zbek  xalqining 
donishmandligini  ifoda  etgan  masallar,  maqollarni  to‘plab,  o‘zining  mashhur 
“Zarbulmasal” asarini yaratgan. Shoir uni yaratishda xalq og‘zaki ijodi bilan birga, 
buyuk hind masali “Kalila va Dimna”dan, Firdavsiy, Jomiy, Hofiz Sheroziy, Shayx 
Sa’diy, Alisher Navoiy kabi mutafakkirlar asarlari an’analaridan keng foydalangan. 
Chindan  ham  jahon  adabiyoti  xazinasining  noyob  durdonasi  sanalmish  “Kalila  va 
Dimna”  qadimgi  hind  folklori  zaminida  vujudga  kelgan.  Uni  hind  podshohi 
Dobshalim  uchun  faylasuf  Beydabo  yozganligi  naql  qilinadi.  Jumladan,  kitob 
muqaddimasigi ayrim fikrlar e’tirofga loyiq: “Har bir xalqning olim va faylasuflari 
qanday vositalar bilan bo‘lmasin, o‘z orzu va istaklarini amalga oshirmoq, mavjud 
tartibni  intizomga  solmoq  uchun  hamisha  fikr  yuritganlar,  har  xil  tadbirlar  ila  ish 

---

85 
 
ko‘rmoqchi  bo‘lganlar,  bu  haqda  har  xil  asarlar  yozmoqqa  intilganlar.  Shulardan 
biri qushlarning va yovvoyi, yirtqich hayvonlarning tilidan yozilgan, g‘oyat chuqur 
ma’noli,  nafis  ramz  va  muammolarga  to‘la  ushbu  kitobdir...    Olimlar  bu  yo‘lni 
tanlab zo‘r imtiyozga ega bo‘lganlar: avvalo, bu bilan ular xohlagan so‘zlarini aytib, 
har  bir  bobni  orzu  qilganlari  darajada  bezash  imkoniyatiga  ega  bo‘ldilar.  Buning 
ustiga, ular shu yo‘l bilan nasihat, hikmat, latifa va hazil-mutoyiba javohirlarini bir-
biriga  qo‘shganlar,  toki  dono  odamlar  bu  kitobni  mutolaa  qilib,  foydalansinlar, 
nodon odamlar esa, uni afsona deb o‘qisinlar. 
Yosh  shogirdlar  esa,  savodli  bo‘lmoq, ilm  orttirmoq, naql  aytmoq  maqsadida 
bu kitobda yozilganlarni osonlik bilan yodlarida saqlab qolgusidirlar. Katta bo‘lib, 
aql  va  tajriba  egasi  bo‘lganlarida,  yodlab  olgan  va  esda  saqlab  qolgan  naqllar 
ustida  fikr  yuritib,  ularni  tushunganlarida  dillari  naqadar  foydali  hikmatlar  bilan 
to‘lganligini  ko‘radilar  va  o‘zlari  kutmagan  ulkan  boylikka,  bitmas-tuganmas 
xazinaga  ega  bo‘lganlarini  biladilar.  Yoshlarning  xursandligi  katta  bo‘lganda 
otasidan meros bo‘lib qolgan xazinani topgan va shu tufayli umrining oxiriga qadar 
qiyinchilik ko‘rmasdan yashay olishini bilgan odamning sevinchiga o‘xshaydi.”
14
 
Ta’kidlangan jumlalarni Gulxaniyning “Zarbulmasal” asari haqida ham aytish 
mumkin.  Bu  esa  asarning  yosh  kitobxonlar  uchun  g‘oyat  muhimligini  asoslaydi. 
Gulxaniy  ham  Yapaloqqush  va  Ko‘rqush  suhbatida  ayrim  hikoyatlar  bayonini 
“Kalila  va  Dimna”nadan  topmoq  joizligini  ta’kidlaydi.
15
 “Zarbulmasal” 
Umarxonning  amri,  istagi  bilan  yozilganligi,  u  xalq  orasida  keng  tarqalgan 
zarbulmasallarni – xalq maqollarini yig‘ib, kitob holiga keltirish lozimligini aytgani 
hamda  Gulxaniy  shu  nozik  xizmatga  loyiq,  deb  topilgani  nazarda  tutilsa,  mazkur 
asarlarning maqsad-mohiyati juda yaqinligi oydinlashadi. 
“Zarbulmasal”  so‘zi  “zarb”  va  “masal”  so‘zlarining  qo‘shilmasidan  iborat 
bo‘lib, adabiy atama sifatida masal, maqol, matal keltirib so‘zlamoqlikni anglatadi. 
Zero, undagi pandnamo  hikoyatlar, xususan, majoziylik, qushlar, hayvonlar  tilidan 
so‘zlash,  “Tuya  bilan  bo‘taloq”,  “Maymun  bilan  najjor”,  “Toshbaqa  va  chayon”, 
“Bozanda  va  Navozanda”    kabi  bir  qancha  masallar  hamda  xalq  maqollarining 
keltirilishi bilan ham yuqorida zikr qilingan asardan ijodiy ilhomlanib yozilganligini 
tasdiqlaydi.  Ammo,  aytish  joizki,  “Kalila  va  Dimna”  turli  mavzudagi  hikoyatlar 
zamirida  qurilgan  pand-u  hikmatlardan,  voqealar  bayoni,  maqollar  ifodasi  ham 
mumtoz  adabiyotga  xos  yashirin,  majozlar  tilida  so‘zlashdan  iborat.  Undagi 
masallar  garchi  turli  parranrdalar,  qushlar  va  yirtqich  hayvonlar  o‘rtasidagi 
munozaralar,  munosabatlar  orqali  hikoya  qilinsa-da,  yuksak  andisha,  falsafiy  va 
purhikmat  o‘gitlar  ustuvorlik  qiladi.  Gulxaniy  esa  feodal  jamiyatining  kishisi 
sifatida  o‘tkir  satiraga  keng  o‘rin  bergan.  Binobarin,  “Zarbulmasal”  majoz  asosiga 
qurilgan qissa bo‘lib, unda turmush voqea-hodisalari, turli ijtimoiy toifaga mansub 
kishilarning  fe’l-atvorlari,  bir-biriga  munosabatlari  qushlar,  hayvonlar  tilida  bayon 
qilinadi.  Muhimi,  asarda  xalq  maqollari  va  naqllari  (400  dan  ortiq)  keng  o‘ringa 
ega.  Undagi  asosiy  voqea-hodisalar  qushlar  –  hayvonlar  timsollari  orqali 
                                                 
14
 Kalila va Dimna. S.G`aniyeva tarj. Toshkent, “O`zbekiston”, 1992. –B.38.  
15
 Bu haqda qarang: Gulxaniy. Zarbulmasal. Toshkent,  “Ma’naviyat”, 2009. –B.8 

---

86 
 
ifodalanganligi,  bosh  qoliplovchi  hikoya  boyo‘g‘li  va  Yapaloqqush  hikoyasi  bilan 
bog‘lanib ketuvchi katta-kichik masal-hikoyalar ham keltirilganligi uchun adib uni 
“Zarbulmasal”  deb  nomlagan.  Qushlar  obrazi  asarning  asosiy  mazmunini 
belgilaydi, hayvon-hasharot va kishi obrazlari qushlarning o‘zaro suhbatlarida, ular 
tomonidan keltirilgan naql-u rivoyatlarda namoyon bo‘ladi. 
Asar sujetidagi voqealar xalq ertaklariga monand yozilgan: Yapaloqqush o‘g‘li 
Kulonkir  sultonni  uylantirish  maqsadida  o‘z  yaqini  Ko‘rqushni  Boyqush  huzuriga 
sovchilikka yuboradi. Boyo‘g‘lining nihoyatda go‘zal, quyosh yanglig‘ Gunashbonu 
ismli  qizi  bor  edi.  Yapaloqqushning  “har  qancha  qalin  bo‘lsa  topilur”  deya  o‘z 
tarafidan sovchilikka  borishga unaganida,  Ko‘rqush quyidagi maqollar orqali unga 
gap uqtirmoqchi bo‘ladi: “Bor maqtansa topilur, yo‘q maqtansa chopilur”, “Yolg‘on 
masal turmas”, “Uyat o‘limdan qattiq”, ”Ermon yog‘ochining egilgani – singani, er 
yigitning uyalgani – o‘lgani”, “Oyoq yugurigi oshqa, og‘iz yugurigi boshqa...”  Sen 
kim,  Boyo‘g‘lining  eshigiga  kishi  yubormoq  kim?  Hech  bilmasmusenki,  “Teng 
tengi  birla,  tezak  qopi  birla”.    Yapaloqqush:  “Andin  bizning  nima  kamligimiz 
bor?",– deganda esa Ko‘rqush: “Maqtangan qiz to‘yda uyalur”, “O‘zini maqtag‘on 
o‘lumning qarovuli”. Sening ahvoling olamg‘a ma’lumdir. “Oyni etak birla yashirsa 
bo‘lurmi?”,  “Chumchuq  semursa,  botmon  bo‘lurmi?”,  “Olako‘zanak  ola  bo‘lsa 
ham, arslon bo‘lmas, olato‘g‘anoq olg‘ur bo‘lsa ham, ahvoli ma’lum”  kabi. 
Ana  shunday  maqolli  aytishuvlar,  “sovchi”ning  yo‘ldagi  hamsuhbatlari 
orasidagi  masallar  hikoyasi,  bir-ikki  bordi-keldidan  so‘ng  ming  xaroba  – 
chaldevor(chordevor)  qalin  badaliga  Boyo‘g‘li  rozilik  beradi.  Yapaloqqush  shonu 
shavkat  bilan  to‘y  anjomlarini  keltiradi,  o‘sha  davrdagi  quda-andachilikka  xos 
hamma  rasm-rusumlar,  milliy  odatlar  bajo  keltirilib,  to‘y  marosimlari  o‘tkaziladi. 
Bu marosimlarda ikki tomondan juda ko‘p qushlar – Ko‘rqush, Hudhud, Turumtoy, 
Kordon, Bozanda, Navozanda, Anqo, Humo, Ukob, Lochin, Oqqush, Turna, G‘oz, 
O‘rdak, Suqsur, Kaklik, Bedana, Olato‘g‘anoq, Zarqaldoq kabilar qatnashadi va har 
biri  o‘ziga  yarasha  xizmatni  ado  etadilar.  Farg‘ona  iqlimida  xarobalar  kam 
bo‘lganligi  uchun  Movarounnahr  iqlimidan  (Buxoro  amirligi)  1000  chordevor 
topishib, kelin Gunashbonu mahriga to‘laydilar. 
Ko‘rinadiki,  Gulxaniy  asarda  aniq  makon  (Ho‘qand,  Buxoro)  va  zamon 
(XIXasr),  hayotiy  voqelik  (feodal  jamiyatidagi  notenglik)ni  hamda  xalq 
an’analarining yaxshi-yomon qirralarini majoz va kinoya, so‘z o‘yinlari, kesatiqlar 
orqali  bayon  etadi.  Garchi  unda  o‘z  yurti  (Qo‘qon)  va  uning  xoni  (Umarxon)ga 
sodiqlik, u boshqarayotgan yurtning boshqa hududlardan ko‘ra obodroq ekanligiga 
ishora  etilsa-da,  Xolboqi  misgar,  Yodgor  po‘stindo‘z,  Muhammad  Amin  mufti, 
Otaboy  amin,  Sayid  Azimxon,  Eshon  kalla  haqidagi  hajviy-rivoyaviy  epizodlarni 
ochiq-oydin keltiradi. 
Muallif o‘z masallarida majoziy obrazlar orqali hukmron sinf vakillarini fosh 
qiladi, mamlakatga xarobalik, xalqqa qashshoqlik keltirgan o‘zaro feodal urushlarga 
qarshiommaning  noroziligini  ifodalaydi.  Shuning  uchun  Yapaloqqush  va 
Boyo‘g‘lining  bir-biriga  quda  bo‘lishi  voqeasini  keltiradi.  Bu  ikki  quda  to‘y 
bahonasi  bilan  mamlakatni  xonavayron  qiladi.  Yozuvchi  Ko‘rqush,  Hudhud, 

---

87 
 
Kulonkirsulton,  Sho‘ranul,  Malik  Shohin  va  Kordonlarning  bir-birlariga  aytgan 
masallari, hikoyalari orqali asarning g‘oyaviy mazmunini ravshanlashtiradi. 
Gulxaniy  “Maymun  bilan  najjor”  masalida  hunar  va  hunar  ahlini  ulug‘laydi, 
qo‘lingdan kelmaydigan ishga aslo urinib kulgi bo‘lma, ko‘r-ko‘rona birovga taqlid 
qilib falokatga yo‘liqma, degan fikrni maymun qismati orqali ko‘rsatadi. Bu masal 
axloqiy  tarbiyaviy  mavzuda  bo‘lib,  ishning  mohiyatini  bilmay,  pala-partish 
kirishuvchi  va  oxirida  o‘zi  sharmanda  bo‘lib  qoluvchi  kishilarga  o‘git-nasihat 
tarzida keltirilgan. 
Mehnatkash  xalqning  og‘ir  hayoti  va  mehnati,  huquqsizligi  va  nochorligi, 
ayanchli  qismati  esa  “Tuya  bilan  bo‘taloq”da  badiiy  tasvirlangan.  Gulxaniy  bu 
masalda  Sarbon,  Tuya  va  Bo‘taloq  orqali  xususan,  o‘zi  yashayotgan  jamiyatdagi 
tengsizlikni,  uning  og‘ir  mashaqqatlarini  bayon  qiladi.  Chunki  xalq  uchun 
“tirikchilik toshdan qattiq”, Sarbon o‘z g‘amida, tuya og‘ir yuk ostida, Bo‘taloq esa 
ona sutidan mahrum. 
Gulxaniyning “Toshbaqa bilan chayon” masalida esa bir-biriga zid va qarama- 
qarshi  ikki  obraz  berilgan:  toshbaqa  –  aqlli,  farosatli,  safarlarda  ko‘p  yurib,  ancha 
tajriba orttirgan, insofli, sodiq va qadrdon do‘st timsoli, chayon esa uning ziddi. U 
boshqalarga yomonlik qilishdan huzur qiladi, yaxshilikni bilmaydigan kimsalarning 
ramziy obrazidir. 
Gulxaniy  qissadan  hissa  chiqarib,  kishilarni  hushyorlikka  odamoxunlikka 
undab:  “Aslning  xatosi  bo‘lmas,  nojinsning  oshnosi  bo‘lmas”,  “Bo‘ynida  illati 
borning oyog‘i qaltiraydi”,– degan maqollarni keltiradi. 
“Zarbulmasal”  majoz  va  masallar,  xalqning  jonli  iboralari  asosiga  qurilgan 
asar.  Undagi  she’riy  va  nasriy  matnlar  turli  badiiy  san’atlar  vositasida  ta’sirchan 
ifoda etilgan. 
“Zarbulmasal”  ham  “so‘z  matosi  qadim  o‘tmishda  to‘qilgani,  ranginkamon 
rishtalari  butun  yer  yuzini,  go‘zal  so‘z  gilamlari  bilan  burkab  chiqqan” 
yodgorliklarga  monandligi  jihatidan,  nafaqat  kattalar,  balki  bolalar  ham  zo‘r 
qiziqish  bilan  o‘qib  kelayotganligi  uning  bolalar  kitobxonligidagi  muhim  o‘rnini 
belgilaydi.  Umuman,  asarda  zarb,  zarblash  usulidan  foydalanilgani  uchun  nomi 
“Zarbulmasal” hisoblangan bu  asar tarkibida “Toshbaqa bilan chayon”, “Tuya bilan 
bo‘taloq”,  “Maymun  bilan  Najjor”,  “Kabutar  bilan  zog‘”,  “Yodgor  po‘stindo‘z”, 
“Dumsiz  eshak”,  “Yolg‘onchi  tuya”  kabi  masallarning  jami  15  dan  ortiqligi 
ayonlashadi.    Zotan,  “Zarbulmasal”    xalq  orasida  “Yapaloqqush  hikoyasi”    ham 
deyiladi.